#مەسعود عەبدولخالق#

بەگشتی مەبەست لە ناسنامە گوزارش کردنی سیفەتێکی بنچینەیی خاوەنی ناسنامەیە، بە جۆرێک ئەگەر ئەو سیفەتەت لێ دەرکێشا مانای وەک خۆی نامێنێ‌، فارابى دەڵێت: ناسنامە بریتیيە لە کەسێتی و ناسینەوەی تیایدا بوونیکی بەتاقی تەنیایی تیا بەرجەستە دەکا که ‌کەس لەگەڵی بەشدار نیە، (مەوسوعە لالاند) پێیوایە تایبەتمەندیيەکانی تاکە بۆ هەموو قۆناغەکانی ژیانی.

لەڕاستیدا دیاریکردنی ناسنامەی مرۆڤ زۆر ئاڵۆزە، یەکێک‌ له ‌ئاڵۆزيیەکان لێرە دەردەخەین، تا ئەو ساتە بۆمان ساغ نەبۆوە ئاخۆ ناسنامەی خود له ‌کێیە؟ ئاخۆ له ‌نێوان ڕووح و نەفس و ژیری کامەیان ناسنامەی ڕاستەقینەی تاکی (مرۆڤی) هەڵگرتووە، کاتێ‌ تاکێک خۆی خۆی دەکوژێت ئەوا کامەیە تاوانبار و کامەیە تاوان لێکراو؟ له و چوارچێوەیە دەتوانین لە شیزۆفرینیا (Schizophrenia) بگەین؟ یان بەواتایەکی تر کە لە قورئان دەڵێت (ونحن اقرب الیه من حبل الورید) مەبەستی نزیکیەکەی لەکامەیە؟ لە عەقڵە یان له ‌نەفسە یان لە ڕووحە؟ یان لەگەڵ شوێنێکی دى که ‌هەرسێک لێی کۆبووینەوە؟ لەڕاستيدا وەڵامی ئەو پرسیارانەمان لەم سەردەمەدا‌ دەست نەکەوتووە، هەرچی زانیاريیەکی زیاتری لا دەست دەکەوێت با بیتوێژیتەوە بۆئەوەی بتوانین بەڕاستی ناسنامەی تاکی مرۆڤ بەوردی دیاری بکەین، ناچار بەگشتی دەچینە نێو بابەتەکە لە چوارچێوەی جموجۆڵی ماددی.

بەشێکی زۆر وا تێگەیشتوون کە ناسنامە تایبەتە بە کۆمەڵگە و مرۆڤ، مادام ئەو بوونەوەرە لە شتومەکی جیاواز پێکهاتووە هەریەکە ناسنامەیەکی هەڵگرتووە، کە بریتییە لە گوزارش لەخۆکردن به ‌دیاریکردنی نیشانەیەکی تاقانە، دیاریکردنی ناسنامە جیاوازەکان لە سرووشت و بوونەوەر کەمێک جیایە له ‌پڕۆسەی کۆمەڵایەتی، کۆمەڵگە بە ئاسۆیی (کراوە) گەشە دەکات و ناسنامەی دەگۆڕێت، هەرچی شتومەکی سرووشتە گۆڕانێکی بازنەیی و چەسپاو دەکات ئەو جۆرە گۆڕانکاريیەی نییە زیاتر گوزارش لەلایەنی چەسپاوی دەکات.

هەرچی ناسنامەی ڕاستەقینەی مرۆڤە مەرج نییە لەلایەنی چەسپاو و نەگۆڕەکەی بێت، چونکە ناسنامەی ڕاستەقینە لەسەر واقیع دیاری ناکرێت لەسەر ڕاستی دیاری دەکرێت، بەڵام بەگشتی مرۆڤەکان لە قۆناغی جیاجیای مێژوویی گوزارشیان لە ناسنامەی خۆیان کردووە، لە پرسیاری (ناسنامە) ی تۆ کێی؟ لە کۆنەوە دەیووت من لە فڵانە خێڵ (عەشیرەت) م، بەوشێوەیە تا ئادەمیزاد ئاسۆی پێویستی و هاتوچۆ و تێکەڵی فراوانتر بوو، ئینتيمای زیاتر فراوان بوو، گۆڕانکاری و گەشەیەکی کۆمەڵایەتی زۆری ویستووە تا لە ناسنامەی خیڵایەتی وەرچەرخاوە بۆ ناسنامەی نەتەوەیی و بە خێراتر بۆ ناسنامەی نیشتمانی، ئێستا بۆ ناسنامەی پیشەوەری و چینایەتی گوزەر دەکات بەرەو ناسنامەی عەولەمی، واتە لە ناسنامەی ستونیيەوە بۆ ناسنامەی ئاسۆیی، تا سەدەی نۆزدە ستونی بوو، پاشان بە هەردوولا (ئاسۆیی و ستونی) ڕەگەز و خوێن و زمان و نیشتمانیش بوونە توخمی بنچینەیی بۆ پیکهێنانی ناسنامە.

دەگوتریت یەکەم جار لە سەرەتای سەدەی نۆزدە هەندێ‌ بیریاری ئەڵمانی لەوانه ‌ (جۆهان هایدەر) باسی لە ڤۆلک کرد و وتی دەکرێت ئەو ناسنامە کۆمەڵایەتیە (که ‌لەسەر یەکێتی خوێن درووستبووە) گەشەی سیاسيی و ئیداریشی پێبدەی، ئیتر هەر میلەتیک با خاوەنی دەوڵەتی خۆی (Nation-State) بێت، ناسنامەی خۆی بپارێزێت ...، لەوەوە ناسنامەی نەتەوەگەرایی بە فراوانی و خێرایی تەنیەوە، پاراستن و گەشەی بووە بەشێک لە بڕیاری نێودەوڵەتی بەتایبەتی مادەی (1) ڕێکەوتنەکانی یۆنیسکۆ، ئەوانەی وڵاتی دواکەوتوون یان میللەتی بێ دەوڵەتن بەجددی ڕووبەڕووى قەیران بوونەوە، بەتایبەتی لە وڵاتانی عەرەبی که ‌ناسنامەی عەرەبی به ‌دەوڵەتیش دەدات، لە دەستووری سووریا (59) جار وشەی عەرەبی دووبارە بووەتە‌وە، بۆ یەکجاریش ناوی کورد نەهاتووە، له ‌دەستوری ئێراق 1968 لە دوای 1958 تا 2005، هەمان دەرد هەبوو، لە مادەی (66) ی دەستووری تورکیای ( ANA YASA) بە ئەدریسی (تورک فەتەنلەر) بە هەمان ئاڕاستەی کوژانەوەی ناسنامەی تر هاتووه.

قەیرانی ناسنامە

قەيرانى ناسنامە له ‌دوولاوە دێت، لەدەرەوە پێیانوایە تۆ لاوازی و ناتوانی ئەرکی سەرشانت جێبەجێ‌ بکەیت بێ یارمەتی، دەکەویتە جۆرە قەیرانێک کە مەوسوعەی (Encyclopædia Britannica) ناوی ناوە (دونیە inferiority) ، لە ناو‌خۆش لەوەوە‌ دێت کە نەتوانی بەتەواوەتی گوزارشت لە بوونی خۆت بکەیت، لەڕاستیدا له ‌بارودۆخی نابەرابەر بەیەکگەیشتنی دوو فەرهەنگی جیای بەرەو پێکدادانی ناسنامەییت دەبا، تیایدا ناسنامەی سەرکەوتوو مسۆگەرە، ئیبن خەلدوونیش دەڵێت: ( بأن المغلوب مولع أبداً بالأقتداء بالغالب) دەبێتە لاوازبوونی ناسنامەی ژێرکەوتوو، لە پەیوەنديیە عەولەميیەکان قەیرانی گوزارشی ناسنامە زۆر ئاڵۆزتر دەبێت، لەوێ‌ ناسنامە و ئینتیمایە نوێیەکان بێسنوورە، دەوترێت‌ جیهان بووەتە گوندێکى بچووک، بەڵام دەبێ‌ بزانین ئەو گوندە (چون یەک – متجانس) نیە، دابەشبووە بۆ سەروو و خواروو، ڕەش و سپی، تێر و برسی، بەهێز و بێهێز، داگیرکراو و داگیرکەر، زانا و ڕووناکبیر و نەزان و نەفام، نەتەوە و کولتوور و زمانی جیاجیا، ئایین و ئایدۆلۆژیای جیاجیا، ناسنامەی جیاجیا، بۆیە هەر یاسا و بڕیار و هەنگاوێک دێت مەرج نییە لە بەرژەوەندی هەموو ئەو گوندە بێت هەروەک لە مەبدەئی بنەڕەتی سەرمایەداریدا هاتووە: (پێکگەیشتنی دوو بەرژەوەندی دەبێ‌ جیا بێت لەگەڵ سێیەم) ، بە زۆریش لە بەرژەوەندی باڵادەستانە، ئینجا پلە بە پلە دادەبەزێت‌ و گەورەترین زەرەرمەند میللەتانی ژێردەستن.

لەلایەکی تریشەوە وەک جاران نابێت هەر کەسێک بە ڕوانگە و بیر و بۆچوونی چەند دنیا دید و سەرکردە و زاناکانی خۆی بنواڕێتە جیهان، بەڵکوو ئێستا ڕاستەوخۆ لەگەڵ جیهان کارلێک دەکەن، لێرە کێشە سەرهەڵدەدا فەرهەنگی عەولەمی (ئاودراو بە فەرهەنگێکی زاڵ) لە ڕێی دەوڵەت و نەتەوه و حيزب نایەتە ناو ناخی تاک، بەڵکوو ڕاستەوخۆ خۆی کاری لێدەکات، ئیتر مەترسی تەقەزوم و توانەوە و سەنگەر گۆڕینی فەرهەنگیش ڕوودەدات، ئینجا گۆڕینی ناسنامەش، ئەگەر ناسنامە ئاسۆییەکان بێت خێراتر دەتوێتەوە، دواتر توانەوەی ناسنامە ستونیەکەش ڕوودەدا. بەوشێوەیە میللەتانیکی زۆر لەناوچوون بەهۆی لاوازی ناسنامەيان‌، دەگۆترێت‌ ساڵانە (10) زمان لە جیهاندا لەناودەچێت و دواتر لەناوچوونی میللەتەکەشی بەدوا دێت، ئەوانەش بەدەوری خۆی چەندین دەرهاويشتەی تری دەبیت، بەتایبەتی لە بوارەکانی سایکۆلۆژی وفەرهەنگی، یەکێک لەوانە دەردێکە پێی دەوترێت تەقەزوم سەقافی و دەردی لاسایی تاڕادەی قەیرانی عەقڵی.

کورد و تەقەزوم سەقافی

ئەو چەمکە زۆر تایبەتە لە ئاوێتەبوونی چەند چەمک و زاراوەی تر دێت، لە چەند پڕۆسەیەکی ئاڵۆزی تری ناسنامەیی و فەرهەنگی دێت، مادام دوو فەرهەنگ بەیەکگەیشتن بە نابەرابەری، ئەوە نابێتە کارلێکی فەرهەنگی و ناسنامەیی، بەڵکوو دەبێتە پێکدادانی فەرهەنگی (صدمة الثقافية ‌culture shock) ) بەخێرایی توانەوەی فەرهەنگی انصهار الثقافي) میللەتە لاوازەکە ڕوودەدا، به ‌دووبارەبوونەوەی دەکاتە ئاستی (تقزم الثقافى) کە هەرە کاریگەرەکەیە، لەڕاستیدا لە نموونەی میللەتێکی داگیرکراوی وەک کورد هۆکاری بنچینەیی هەر فاکتەری دەرەکی و داگیرکاری نیە، بەڵکوو چینی سیاسی کوردستان ڕۆلی بنچینەییان بینیوە (وەک لە خواروو زیاتر دەردەکەوێت‌) ، زنجیرەی تەقەزوم سەرەتا لە فکرەوە دەستپێدەکات پاشان بۆ سیاسەت و دواتريش بۆ سایکۆلۆژیای سیاسی ... تا دەگاتە فەرهەنگ کە دوا بەرگريیە دەڕووخێ‌ و تووشی (تقزم الثقافى) دەبێت.

زۆر زاراوەی تری هاوتای هەیە (انهزامية، ئەیتیما-atima) ، ئینتداب، التثاقف acculturation، .. لە مەوسوعەی (oxford dictionary of sosciology) زاراوەی (التمثل – ملکەچی فەرهەنگی–Assimilation) بۆ داناوە.

ئەگەرچی له ‌زۆربەی پەڕتووکە ئاسمانیەکان ئایەت و ئاماژەی ئاشکرای تێدایە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو دۆخە فەرهەنگیيەى‌ دووچاری تاک و کۆ دەبێتەوە، ، دەڵێت هەموو مرۆڤايەتى وەک یەکن، هیچ میللەتیک لە میللەتێکی تر زیرەک تر نییە سۆپەر فەرهەنگ نیە، کەس فەزڵتر نەکراوە لەلایەن خواوە، کەچی زۆر لە میللەتان له و ڕێنماییە ئایینیيە یاخی بوون‌ ، هەر له ‌ڕۆمیەکان و فارس تا دەگاتە یەهود، دەڵێن ئێمە (شعب الله المختار) ین، لە (بروتوکوڵات حکماء صهيون) هاتووە: ( (وقد منحنا الله العبقرية کى نکون قادرين على القيام بقيادة العالم) ) ، لەناو عەرەبیش ئەو تەقەلایە هەیە و پێیانوایە میللەتی عەرب زیرەکترن و میللەتی سەردەستەن و میللەتانی تریش دەبێ‌ لەچاو عەرب (تقزم) بن، ئەوانەی پێشیان وابووە عەرەب فەزڵی بەسەر میلەتانی تر نییە بە (شعوبی) ناوزەدکراون، زۆربەی فقهە موعتەبەرەکانی ئەهلی سوننە ئەو دەردەیان هەیە، ئیبن تەیمیە زیاتر ڕەتیدەکاتەوە و بەوانە دەڵێت: گێل (احمق) ، کە پێیانوایە عەرەب لە هەموو میللەتیکی تر زیرەک تر نەبێت، لەم سەردەمەش (شبلی عیسمی) -لە پەڕتووکی (العلمانية والدولة الدينية) دەڵێت: (أحياناً العروبة أوسع من الإسلام) ، کوردیش لەنێو ئەو میللەتانە نەشونمای کردووە بۆیە زۆر کەوتۆتە ژێر ئەو کاریگەریانە.

دەردی پاشکۆیی لە کوردستان

یەکەم جار میللەتانی عەرەب بە فراوانی تووشی ئەو دەردە بوون پێش میللەتانی تری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بە فەرمیی لە سەرەتای سەدەی بیستەم عەرەب بە سستەمی ئینتداب ڕازی بوون و شارستانی سیاسیيان لەسەر بنیاتنا، بێ داهێنانن، ڕازی بوون بە ئینتداب مانای ڕازی بوونە بەوەی میللەتی بەڕیتانیا و فرنسا مامۆستات بێت و عەرەبیش قوتابی، ئەوان پیشڕه و عەرەبیش دواکەوتو و پاشکۆ، تەنانەت سەرکردە عەرەبەکانیش دەیانزانی کە درووستبوونیان به و دەروازه و ديزاینە بۆ دواخستن و پاشکۆیەتیە، تاڕادەی قەیرانی عەقڵی عەرەبی که ‌کۆمەڵێک زانا و نووسەری خۆیان ئەو بابەتەیان نووسیوە، لەوانە تەها حسێن، د.فوئاد زکریا، عەلی وردی، د.محەمەد ئا‌رگۆن، محەمەد عابد جابری، د.حامد خلیل، محەمەد الفزازی، قاسم صالح، نصرحامد ابوزید، برهان غلیون، عەبداللە عروی، عەلی المخلسی، حمد الفزاوی، طه ابراهیم، دقاسم حسین صالح) ، پێشووتریش ئيبن خەلدون ئەو باسەیان کردووه، ڕاپۆرتی ساڵی2013 ( (lIntelligence Quotient- IQ) ) - دەڵیت: وڵاتانی عەرەبی لە (معدل الذکاء) له ‌پاش هەموو جیهانن.

ئەو دەردە لەناو کوردیش زۆر بەربڵاوە، بەڵام واچاکە هەستیارترین شوێن وەرگرین ئەویش سستەمی سیاسيیەتی، دۆخی فەرهەنگی حزبه ‌کوردستانیەکانە له و ڕوەوە، بزانین چەندە قەیرانی ناسنامە وایکردووە شکستی فەرهەنگیان هەبێت، لە دۆخی تەقەزوم سەقافی بن پاشان لاساییکەرەوەیەکی سەلبی بن، هەندێ‌ نموونە وەردەگرین:

1-سەرچاوەی زۆربەی حيزبە کوردستانیەکان بۆ (پ د ک) دەگەڕێتەوە کە سەروەری هەڵگیرسێنەری شۆڕشی ئەیلولی هەیە، ئەویش بۆ (هیوا) ، هیواش بۆ (حزبی دارکەر) بە سەرۆکایەتی ڕەفیق حيلمی، ناسنامەی ئەو حزبشش‌ له ‌پارتى (کاربۆناری) ئیتالی ساغ دەبێتەوە.

2- حيزبی سۆشیالیستی یەکگرتوو هەبوو لاسایی حزبی سۆشیالیستی یەکگرتووی ئەڵمانیای 1919 بە سەرۆکایەتی ڕوزا لۆکسمبورگ و دواتريش حزبی سۆشیالیستی یەکگرتووی فرنسی کە لە ساڵى 1961درووستبووە کردەوە.

3. حيزبی زەحمەتکێش و کرێکاران و ڕەنجدەران هەبوو لە کوردستان لە ناوی (حزبی زەحمەتکیشانی ئەلبانی، کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی لاوس...) وەرگیراون‌.

4. پاسۆک هەبوو لە کوردستان ناوەکەی لە حزبی سۆشیالیست و پاسۆکى یۆنان وەرگیراوە.

5. پارتی کاری سەربەخۆی کوردستان هەبوو ناو و ناوەرۆکی لە پارتی کاری سەربەخۆی کۆریا بە سەرۆکایەتی کیم ئیل سونگ وەرگیراوە.

6. لە کوردستان ڕەوتی کۆمۆنیست هەبوو ئەوەش لە ڕەوتی کۆمۆ‌نیستی ئیتاڵیا وەرگیراوە.

7. پارتی گەل و دوای پارتی گەلی دیموکراسی هەبوو ئەوە لە پارتی گەلی ئەفغانستان وەرگیراوە.

8. پارتی کرێکارانی کوردستان (پ ک ک) کە سەروەری گەورەی هەڵگیرسێنەری شۆڕش و بەرخودانی نوێ‌ لە کوردستانی باکوور بۆ ئەو دەگەڕێتەوە، لە جیهانی شیوعی زۆر بڵاوە پارتی کرێکارانی بەلجیکی له ساڵى ‌1885 درووستبووە، پارتی کرێکارانی مەجەری له ساڵى ‌1918 درووستبووە، پارتی کرێکارانی ڤیتنامی پارتی کریکارانی ئەلبانی ...زۆری تر.

9. یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان کە تاڕادەیەک بە داهێنان و پێشڕه و بووە، کەچی ئەویش تووشی ئەو دەردە بووە، (ی ن ک) لە سێ‌ باڵ (بزووتنەوە، کۆمەڵە، خەتی گشتی) پێکهاتبوو، ئەوە ڕێک ئەزموونی یەکێتی نیشتمانی کینی لە ساڵی 1960 درووستبوو لە 3 باڵ (بزووتنەوەی سەربەخۆی کینیا، کۆمەڵەی هەڵبژاردە، هێڵی گشتی ئەفریقیا) پێکهاتبوو.

10. ناوی حيزبە ئیسلامیيەکان: لاسایی ئەوان لە ئەزموونی عەرەبی نزیکە، ‌لەسەرەوە ئاماژەمان پێکردن کە ئەوانیش چەندە لە قەیرانی ناسنامە و فەرهەنگى و زانستدان، لە کوردستان حيزبی ئیسلامی بە ناوی نەهزە و-کۆمەڵ و بزووتنەوە هەبووە و هەیە، ئەو ناوانەش لە نەهزەی تونس و تاجیکستان وەرگیراوە، ئەوانیش لە حزبی نەهزەی ئیسلامیان وەرگرتووە کە لە 1920 لە شۆڕشی بیست چالاک بوو، کۆمەڵ لە کۆمەڵی پاکستان و بزووتنەوە لە بزووتنەوەی ئیسلامی فەڵەستین و.. زۆر لای تریش.

بە کورتی و پوختی مادام قەیرانی ناسنامه و شکستی فەرهەنگی و دەردی تەقەزوم و دۆخی چاولێکەری له ‌زۆرایەتی عەقڵی عەلمانی کورد و بەشێکی زۆریش لە عەقڵیيەتی ئایینپەروەرانی کوردی هەبێت، مانای وایە قەیرانی عەقڵی کەوتۆتە نێومان.



قەبارەی قەیرانی عەقڵيیەتی کورد

قەیرانی عەقڵيیەتی کوردی لە زنجیرەیەک قەیرانی ترەوە سەرچاوە دەگرێت، عەقڵی مسوڵمان لە قەیراندایه و کورد بەشێکە لێی، عەقڵی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست (ناوچەی سایکس پیکۆ) لە قەیراندایە و کورد بەشێکە لێی، عەقڵی میللەتانی داگیرکراو دەخرێتە قەیران و کورد بەشێکە لێی...هتد، ئەوانە هەمووی قەیران لەناو قەیران بۆ عەقڵيیەتی تاکی کورد، واتە یەک سەرچاوەی نییە سەرەکیەکەی دووانە، لە دوو چینە پیشڕەوەکانی کوردستان دێت، که ‌له و دەمە یەکەمیان عەلمانیە و دووەمیشیان ئیسلامیيە، بەشی هەرە زۆری عەلمانیيەکان زیاتر پاشکۆی لایەنی سەلبی ڕۆژاوایین (وەک لە سەرەوە باس کران) ، پێشووتریش پاشکۆیی ڕۆژهەڵاتی، بەشێکیش له ‌ئیسلاميیەکان پاشکۆی عەقڵی عەرەبین ئەوە لەکاتێکدا عەقڵى عەرەبى خۆی لە قەیراندایە و دواکەوتووترین عەقڵە لە جیهان، تائێستا ناتوانێت‌ دەرزيیەک درووست بکات، کەچی ئایینپەروەرانی کورد موعجیبن به و عەقڵە قەیراناويیه و دەیانە‌وێت‌ منداڵی کورد لەژێر سایەی ئەو عەقڵە پەروەردە بکەن!!

عەقڵی عەرەبی خۆى لەژێر ئینتدابدايه، ‌ واتە عەقڵى کورد‌ی کەوتۆتە ژێر ئینتدابی ئینتداب، ئەو دۆخە زۆر تایبەته و پێی دەوترێت ‌ (پاستکی-pastich) بەوانە وتراوە لاسایی لاساییکەران، ئەگەر هەردوولایان (عەلمانی و ئایینی) بەهۆی جیا و لە ڕێی جیا تووشی لاسایی و تەبەعیەت بوون ئەو دەردە بە دووبارەبوونەوە و چارەنەبوون وەردەچەرخێت‌ بۆ قەیران، کاتێک‌ کاریگەریی داگیرکەر نامێنێ‌ و دەبێتە دەسەڵاتی کوردی و ئەو قەیرانەش چارەسەر نەبێ‌ یان بە ئاڕاستەی پێچەوانە ڕه و بکا ئەوکاتە مانای (قەیرانی عەقڵی کوردی) وەردەگرێت‌. زیانی ئەو بارودۆخە لە ڕووەکانی نیشتمانی و ئایینيی و شارستانی و تەعەلیميی و فەرهەنگی .. ئەوەندە زۆرە نایەتە ژماردن، بەلای کەمی ئەوانەی ئەو دەردەیان هەیە ناتوانن لایەنه ‌ (ئیجابی و سەلبیەکانی) جیهان بە لێکجوداکردنەوە بهێنە کوردستان، بۆیەش زۆربەی جار لایەنە نێگەتیڤەکانیان هێناوە نەک پۆزەتیڤ، لە ئەزموونی بزووتنەوەی شیوعیەت، ئۆرۆشیوعی چاکتر بوو لە ستالینیە شیوعیەکان، کەچی مارکسییەکانی کوردستان ستالینیانە بوون، لەنێو وجودی جیهانی تەیاری سارتەری زیاتر بێ ‌بڕوا و توند و ڕەشبینە، تەیاری (کیرکیجاردی) زیاتر بەلای میانڕەویە.. کەچی وجوديیەکانی کوردستان سارتەری بوون نەک میانڕەوەکە، بە هەمان شێوە وا ئێستاش کە ڕوویان وەرگێڕاوە ڕوو لە لیبراڵ دیموکراسی و ئەزموونی ڕۆژاوایی، له و سەرمەشقیە نوێیەش لای سەلبیەکانیان وەرگرتووە، لایەنی ئیجابیەکەی ڕۆژاواش بریتيیە لە دیموکراسی و پڕۆسەی سیاسی، مەدەنیەت، ئاڵوگۆڕى دەسەڵاتی، تەکنەلۆجیاکەی، ئازادی ڕادەربڕینی، سەروەری یاسا، خۆشەویستی وڵات.. دەسەڵاتی کوردی هاتووە یەخەگیری باقی سەلبیاتەکانی تر بووە.

دەردێکی تری (تقزم الثقافى) ئەوەیە لاسایی لایەنی بەسەرچووی میللەتان دەکاتەوە، له ‌سەرەوە باسی ئەزموونی ناوی حزبەکانمان کرد (بوار نەبوو ڕەچەڵەکی ناسنامەی ئایدیۆلۆجیایان دەرخەین) ، لێرە تەنیا نموونەیەک وەردەگرین، ڕۆژنامەی (یەکسانی) هەبوو له ‌کوردستان بۆ ئافرەتان، ئەوە ڕێک لاسایی کردنەوەی ڕۆژنامەیەکی ئەڵمانی بوو بەناوی (گلایخایت واتە یەکسانی) لە ساڵی 1891 دەردەچوو، ئەویش کۆمەڵێک ئافرەت بەڕێوەیان دەبرد، ئەو ئەزموونەی گلایخایت 25 ساڵی خایاند و شکستی هێنا، لاسایی ئەزموونێکی شکست خواردووی پێش 126 ساڵ لەمەوبەری ئەوروپی کراوەتەوە.

لەکۆتاییدا ئەو قەیرانەی ناسنامە و عەقڵيیەتی کوردی ئەوەندە قووڵ نییە چارەی نەکرێت، له ‌سەرەتادا دانپێدانان به و قەیرانەی پێویستە کە له ‌هەمانکات دەروازەی چارەسەریشە.

تێبینی: بۆ درێژەى ئەم بابەتە بڕوانه: مەسعودعەبدالخالق: ‌مەوسوعەی جودی (بەشی دووەم). [1]