ناونیشانی بابەت: بۆچی سیستەمی پەڕڵەمانی بۆ هەرێم گرنگە؟
ئامادەکردن: #لوقمان مستەفا ساڵح#

ماوەیەکی زۆر مشتومڕ لەنێوان پارت و لایەنە سیاسییەکاندا بوو دەربارەى سیستەمی حوکمڕانی لە کوردستان، ئەم کێشەیە هەتا ئەم دواییەش لەوپەڕی گەرموگوڕیدابوو کە ئایا سیستەمی حوکم لە هەرێمی کوردستان، جۆری سەرۆکایەتى بێت یاخود پەڕڵەمانی.
لەسەر ئەم بابەتە لایەنە سیاسییەکان بەسەر دوو بۆچووندا دابەش بووبوون، لایەنێک لەگەڵ سیستەمی پەڕڵەمانی، لایەنی دووەم سیستەمی سەرۆکایەتی.
$سیستەمى پەڕڵەمانى$
سیستەمی پەڕڵەمانی مۆدێلێکی دیموکراسی حوکمکردنە کە تێیدا حکومەت (دەسەڵاتی جێبەجێکار) شەرعییەت لە پەڕڵەمان (دەسەڵاتی یاسادانان) ەوە وەردەگرێت‌، بەرپرسیشە لەبەرانبەریدا، واتە پەڕڵەمان وەک دەزگایەک، کە نوێنەرایەتی گەل دەکات، چاودێری و لێپێچینەوە لە حکومەت دەکات.
لەم حاڵەتەدا حکومەت‌ و پەڕڵەمان تەواوکەری یەکدین لە سیستەمی پەڕڵەمانی دیموکراسی سەرۆکی دەوڵەت کەسێکی جیایە لە سەرۆکی حکومەت. لەم جۆرە سیستەمەدا دەکرێت (پاشا یان ئیمپراتۆر یان حاکمێک) ببێت بە سەرۆکی دەوڵەت (هەرێم) و ڕۆڵێکی تەشەریفاتی وەربگرێت، وەکو: مالیزیا، بەریتانیا، سوید، یابان. یان کەسێکی هەڵبژێردراو، لەلایەن پەڕڵەمانەوە ببێت بە سەرۆک‌ و ڕۆڵە تەشەریفاتییەکە بگێڕێت، وەکو: ئێرلەندا، ئەڵمانیا، ئیتاڵیا، سەرۆک وەزیرانیش دەبێت بە سەرۆکی حکومەت.
هەرچۆنێک بێت، لە سیستەمی پەڕڵەمانیدا حکومەت و پەڕڵەمان پشتبەیەکدی دەبەستن، چونکە دەبێت حکومەت لەلایەن زۆرینەی پەڕڵەمانییەوە پشتیوانی لێبکرێت‌ و دەشڕووخێت ئەگەر متمانەی لێ وەربگرێتەوە، هاوکات حکومەت، زۆرجار بە هاوکاری لەگەڵ سەرۆکی دەوڵەت، دەسەڵاتی هەڵوەشاندنەوەی پەڕڵەمانی هەیە و دەتوانێت داوای هەڵبژاردنی پێشوەختە بکات.
$سیستەمى سەرۆکایەتى$
سیستەمی سەرۆکایەتی پێچەوانەی سیستەمی پەڕڵەمانییە، کە فەزای ئازادی تاڕادەیەکی بەرچاو کەم دەکاتەوە، هەروەها ئەو ڕەخنانەی کە ئاڕاستەی ئەو سیستەمە دەکرێن ( سیستەمی سەرۆکایەتی) لەوانە:-
یەکەم: سەرۆکایەتی لەڕوانگەی بنچینە یاساییەکانەوە (دەستوورییەوە) سەقامگیر نییە و دەکرێ سەرۆکایەتی بەرەو تۆتالیتاری و دەسەڵاتی داسەپێنەرانەدا بەرێت.
دووەم: سیستەمی سەرۆکایەتی، دامەزراوی سەرۆکایەتی و یاسادانان وەکوو دوو سترەکتوری تەریبی لەیەکترجودا دادەمەزرێنێت. ئەوەش دەکرێت ببێتەهۆی گیرخواردن و چەقیبەستنی نەخوازراو، لەکاتێکدا سەرۆکایەتی پێشنیار بکات و یاسادانان ڕەتیکاتەوە. ئەوە لەئەگەری نەبوونی پشتگیری زۆرینەی پەڕڵەمان بۆ سەرۆک.
سێیەم: سەختی لابردنی سەرۆکی خراپ لەسەرکار پێش ئەوەی ماوەی سەرۆکایەتی تەواوبێت .
بەڕاستی خاڵی سێیەمە کە هێزو و لایەنەسیاسییەکان وکۆمەڵانی خەڵکی کوردستان کەهەمیشە لەدڵەراوکێ ومەترسیدان لەم سیستەمە، کە بەسیستەمی سەرۆکایەتی ناسراوە، چونکە خراپ بەکارهێنانی ئەم سیستەمە لە وڵاتێکی وەکوو هەرێمی کوردستان کەپاشماوە دەرەبەگایەتی ودیکتاتۆرەکانی تری ناوچەکەین، ئاسایی یەو مافێکی ڕەواشە ئەگەر گومان بکەین، کە پێداگرانی سیستەمی سەرۆکایەتی ونییەتی خودی سەرۆکی وڵات مەبەست لێی قۆرخکردنی سەرجەم جومگەکانی دەسەڵاتی بەڕێوەبردن بکات، لە چوارچێوەی سنووری دەسەڵاتەکەیدا، لەگەڵ خۆ بەخاوەنزانینی سەرجەم بوارەکانی بەرهەمهێنان، کەخۆی لەداهاتی گشتیدا دەبینێتەوە، هەرلە کۆمپانیا زەبەلاحەکانەوە بگرە تا دەگاتە داهاتی تاکەکەسی.
تایبەتمەندییەکی تری سیستەمی سەرۆکایەتی ئەوەیە خەڵک لە ڕێگای دەنگدانی نھێنی و ئاشکراوە سەرۆک ھەڵدەبژێرن، واتا سەرۆک ڕاستەوخۆ لەلایەن گەلەوە متمانەی پێ دەدرێت، پێگەی بەھێزی سەرۆک وا دەکات ھیچ دامەزراوەیەکی فەرمی نەتوانێت متمانە لە سەرۆک وەرگرێتەوە، تەنیا لە چەند حاڵەتێک نەبێت ئەگەر ھاتوو سەرۆک ماوەی سەرۆکایەتی تەواو بوو، یاحود ناپاکی بکات و بەڵگەی ناپاکیەکەی لەبەر دەست دابێت، یان تووشی نەخۆشییەکی درێژخایەن بێ و توانای ڕایی کردنی کارەکانی نەبێت، یان ئەقڵی لە دەست دابێت، تەنھا ئەو ڕێگایانە دەتوانن سەرۆک لە دەسەڵات دوورخەنەوە، لە سیستەمی سەرۆکایەتی دەسەڵاتی جێبەجێکردن و دەسەڵاتی یاسادانان بە جیا، کاری خۆیان ئەنجام دەدەن، دەسەڵاتی یاسا دانان (پەڕڵەمان) دەست لە کاروباری سەرۆک وەرنادات و ناتوانێ متمانە لە سەرۆک و یاریدەدەرەکانی یاخود وەزیرەکانی وەربگرێتەوە، لەبەرانبەریشدا دەسەڵاتی جێبەجێکردن دەست وەرنادات لە کاروباری پەڕڵەمان و دەسەڵاتی دواخستنی دانیشتنەکان و ھەڵوەشانەوەی پەڕڵەمانی نییە.
لە سیستەمی سەرۆکایەتی جیاکاری ڕەھا لەنێوان دەسەڵاتی جێبەجێکردن و دەسەڵاتی یاسادانان ھەیە، بەجۆرێ، لەو سیستەمە سەرۆک دەسەڵاتی فراوانە، فەرماندەی گشتی ھێزە چەکدارەکانە، دامەزراوە گشتی و باڵاکان ئاڕاستە دەکات، داڕێژەری ستراتیژی دەرەوە و ناوەوەیە، دەسەڵاتی لێپرسینەوە و لابردنی وەزیر و یاریدەدەرەکانی ھەیە، مافی دەرکردنی لێبوردنی گشتی و تایبەتی ھەیە، مافی ئەوەی ھەیە پێشنیاری پڕۆژە یاسا بۆ پەڕڵەمان بکات.
بۆیە سیستەمی سەرۆکایەتی هەر شکست و نەهامەتیی بووە لەرۆژهەڵاتدا بەگشتی، و کوردستان بەتایبەتی. لە وڵاتێک دا کە سەرچاوەی سەرەکی بودجەی وڵات و داهاتی هاووڵاتییان زیاتر بەروبوومەکانی نەوت و غاز بێت، کارەساتە سیستەمی بەڕێوەبردنی وڵات سەرۆکایەتی بێت و چارەنووسی میللەتێک بخرێتە ژێر مەترسییەوە، چونکە هەمیشە سەرۆکەکان بەتایبەتی لەوڵاتە دواکەوتووەکاندا وابەئاسانی دەست بەرداری کورسییەکانیان نابن، لە مێژووی ناوچەکە دا ڕووی نەداوە دەسەڵاتیان بەشێوەی دیموکاسیانە جێهێڵابێت، دواتر بوونەتە دیکتاتۆر، چونکە خۆیان لە سەروی گەلەوە بینیوە. کاتێک کەسێک لەدەرەوەی لێپێچینەوەی پەڕڵەمان بێت، سەرۆکی هێزە چەکدارەکان بێت، دەزگای هەواڵگریی لەژێر چەتری خۆیدابێت، بودجەی وڵاتیش لە ڕێی سەرچاوە سرووشتییەکانەوە بێت، بە هێچ شێوازێک بەوەڕازی نابێت وقبووڵناکات لە داهاتوودا ئەو پۆستە بەجێبهێڵێت.
بۆیە پێداگرتن لەسەرسیستەمی سەرۆکایەتییەکی لەم چەشنە، بەڕاستی خوێندنەوەی تر هەڵدەگرێت، چونکە زۆرجار شارەزایانی بواری یاسایی، بەکارهێنانی سیستەمی سەرۆکایەتی بەشێوەی ناتەندرووست، کە لە خزمەتی خۆی و دار و دەستەکەیدا بێت، بە (کلیپتۆکراسی) دەچووێنن.
زاراوەی ( کلپتۆکراسی، جاروبار بە Cleptocracy دەنووسرێت) (ڕەگی ئەم وشەیە لە کلپتۆ Klepto واتە دز و جەردە، کراسی Cracy واتە فەرمانڕەوایەتی ھاتووە بە مانای فەرمانڕەوایەتی دەوڵەت لەلایەن دزوجەردەوە) ، زاراوەیەکی نەخوازراوی نافەرمییە و بەکاردەھێندرێت بۆ حکومەتێکی گەندەڵ لە بەڕێوبردنی داھاتی گشتیدا، بە مانای ئەوەی بەڕێوبردنەکەی وا نەخشە بۆکێشراوە، کە بەشێوەیەکی سەرەکی ھەڵدەستێت بە بەخێوکردن و پشتگیریکردنی دەوڵەمەندی تاکەکەسی و دەسەڵاتی سیاسی بەرپرسە حکومییەکان و دارو دەستەکانیان (کلپتۆکراتەکان) .
درووستکردنی سیستەمێکی کلپتۆکراسی، پشتگیریکراو لەلایەن دکتاتۆریەتەوە، بەشێوەیەکی ئاسایی دەبێتە مایەی چەندین ساڵ لە قاتوقڕی و ئێش و ئازار، بۆ بەشێکی زۆری ھاوڵاتیان، وەک لەناوچونێک بۆ کۆمەڵگەی مەدەنی و سەروەری یاسا دادەنرێت.
سەرەڕای ئەمەش، کلپتۆکراتەکان، بەشێوەیەکی ڕۆتینی گرفتە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان پشتگویَ دەخەن، لە ڕێگەی گەڕانیان بەدوای کۆکردنەوە و بەدەستھێنانی سامان و دەسەڵاتی زیاتر.
ھەندێک لە چاودێران، زاراوەی (کلپتۆکراس) بەکاردێنن بۆ بە بێبایەخدانانی ئەو پڕۆسە سیاسییانەی ڕێگە بە کۆمپانیا گەورەکان دەدەن تا کاریگەر بن لەسەر سیاسەتە سیاسییەکان.
(رالف نادر) بە پێی ئەم مانایە بۆ ئەم وشەیە، وڵاتە یەکگرتووەکان بە کلپتۆکراس لە ماوەی ھەڵمەتەکانی سەرۆکایەتی ساڵی 2000دا ناودەبات.
$دەرەنجام$
بەڕای زۆربەی پسپۆڕانی بواری دەستووری و یاسایی، سیستەمی پەڕڵەمانی گونجاوترین جۆرە بۆ هەرێم، کەواتە بۆڕێگرتن لەسیستەمێکی لەم جۆرە واتە Cleptocracy، هەمووجۆرە فشارێک، بەگرنگ دادەنرێت، بۆسەقامگیرکردنی ئاساییشی وڵات وئاشتی وتەبایی، تەنیا جێگرەوە سیستەمی پەڕڵەمانییە، کەزامنی کۆمەڵگەیەکی مەدەنی دەکات و لەسەر بنەمای دیموکراسی وڵات بەرەو پێشەوە دەبات. [1]