ناو: عەلی
ناوی باوک: ئەسعەد
ساڵی لەدایکبوون: 1857
ساڵی مردن: 1917
شوێنی لەدایکبوون: جیونقان
شوێنی مردنی: تاران
$ژیاننامە$
سەردار ئەسعەد خان بەختیاری، 1857ز - 1917ز.
عەلی قولی خان بن حسێن قولی خان ئیلخانی و نازناو سەردار ئەسعەد خان بەختیاری یەکێکە لە سەرکردەکانی عەشیرەتی بەختیاری، و یەکێک لە دیارترین سیاسەتمەدار و ڕۆشنبیرانی کورد لە کاتی دەسەڵاتی قاجاری لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان، وە ئەوانەی دەیانویست ڕۆڵێکی حەتمی لە ڕووخاندنی ستەمکاری و چەسپاندنی ئازادی و دیموکراسی بۆ گەلانی سەر بە دەوڵەتی قاجار بگێڕن، عەلی خان کە لە قۆناغێکدا وەزیری ناوخۆ بوو و پاشان وەزیری جەنگ لە دەوڵەتی قاجار، و بە پاڵپشتی براکەی نەجەف قولی خان و ئامۆزاکەی دوای دەستبەسەرداگرتنی شاری ئیسفەهان لە ساڵی 1909ی زایینی، بە هاوکاری شوڕشگێڕانی هۆزەکەی، کوردەکان لە هەمان ساڵدا تارانی داگیرکرد. سەردار ئەسعەد خان بەختیاری لە ساڵی 1857ی زایینی، لە شارۆچکەی جونقان کە 40 کم لە شاری شەهر کوردەوە دوورە لە ناوەندی ناوچەی #لوڕستان#ی گەورە لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان لەدایک بووە و کوڕی چوارەمی حسێن قولی خانە کە لە ساڵی 1882ی زایینی، لەسەر دەستی مەسعوود میرزا زال سوڵتان کوڕی ناسر الدین شاه قاجار و حاکمی شاری ئیسفەهان کوژرا، و دوای کۆچی دوایی براکەی ئەسفەندیار خان بەختیار، موزەفەر الدین شاه نازناوی (سەردار ئەسعەد) ی پێبەخشی، و سەردار ئەسعەد بەختیاری لە منداڵیدا جگە لە زمانی دایکی، کوردی باشوور-لوری، فارسی و عەرەبی لەنێوان ساڵانی (1905ز - 1911) فێربووە، عەشیرەتی بەختیاری کورد ڕێڕەوێکی گرنگ و گرژی شۆڕشی دەستووری ئێرانی گرتەبەر، و سەردار ئەسعەد خان بەختیاری سەرکردایەتی بزووتنەوەی دەستووری ئێرانی گرتە ئەستۆ. محەمەد عەلی شاه قاجار نەک هەر لە تاران دژایەتی دەستووری کرد، بەڵام فەرمانی بە فەرمانڕەواکانی تەورێز و شارە گرنگەکانی تری وەک ئیسفەهان و ڕەشت و هتد، بە بەرەنگاربوونەوەی دەستوورخوازان و تێکۆشەرانی ئازادی و یاسا، . محەمەد عەلی شاه قاجار نەیاری بزووتنەوەی دەستووری دەرفەتێکی بۆ خەڵکی ئیسفەهان ڕەخساند کە ساڵانێک بوو بەدەست ستەمی سێبەری سوڵتانەوە دەناڵێنن کە نزیکەی 38 ساڵ حوکمڕانی شارەکەی دەکرد، لە ساڵی 1907ی زاینی سێبەری سوڵتانی ناچارکرد دەست لەکار بکێشێتەوە و لە ساڵی 1909ی زایینی کاتێک محەمەد عەلی شاه قاجار پەڕڵەمان هەڵوەشاندەوە ئەوانی دیکەیان زیندانی کرد، کوردانی بەختیاری وردەوردە ڕۆڵێکی چالاکتریان لە فۆرمی جۆراوجۆردا لە بزووتنەوەی دەستووریدا گرتەبەر. لەم نێوەندەدا بەشێک لە سەرکردە و کەسایەتییە دیارەکانی عەشیرەتی بەختیاری وەک سەردار ئەسعەد بەختیاری و براکانی، بەرگریان لە مەرجی دەستووری کرد و ئیدانەی ستەمی محەمەد عەلی شاه قاجار یان کرد، کاتێک محەمەد عەلی شاه قاجار بۆردومانی پەڕڵەمانی (مەجلیس ئەنجوومەنی شورای جەماوەری) کرد بە بۆمبەوە، سەردار ئەسعەد بەختیاری پاڵپشتی توندی خۆی بۆ دامەزراندنی سیستمی دەستووری ڕاگەیاند، و ئەویش چووە پارێزگای شاهر کورد ماڵی عەشیرەتەکەی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان، بۆ کۆکردنەوەی سوپاکەی، و لە 06ی ئایاری ساڵی 1909ی زایینی سەردار ئەسعەد بەختیاری بە لەشکرێکی دوو هەزار شوڕشگێڕ لە عەشیرەتەکەی هاتە ناو شاری ئیسفەهان، لەنێو پێشوازییەکی گەرمی دانیشتووانی شارەکەدا لە ئیسفەهان، وە لە ماوەیەکی کوورتدا ئەم لەشکرە کوردە بەختیارییە بەرەو داگیرکردنی شاری تارانیش بەڕێکەوت و سەردار ئەسعەد بەختیاری ڕایگەیاند کە ئامانجی لە فەتحکردنی تاران بەرقەرارکردنی ئازادی و دیموکراسییە و لەو نێوەندەدا هێزەکانی دژە شاه لە باکووری ئێرانەوە بەرەو تاران ڕۆیشت و لە 13ی تەمووزی 1909ی زایینیدا هاتە ناو شارەکەوە، دوای داگیرکردنی تاران محەمەد عەلی شاه قاجار لە دەسەڵاتی پاشایەتی دەرکرا و کوڕە گەنجەکەی (ئەحمەد شاه قاجار) لە شوێنی دانرا، کە تەنیا تەمەنی 12 ساڵ بوو، و مەرجە دەستوورییەکان کارا کران، محەمەد عەلی شاه قاجار بە پاڵپشتییەکی زۆر لەلایەن ڕووسەکانەوە بگەڕێتەوە سەر دەسەڵات، هەروەها چەندین هێرشیان کردە سەر تاران، بەڵام هەموو هێرشەکانیان تێکشکاند بە بەرخۆدانی عەشیرەتی بەختیاری کورد و پارێزەرانی دەستوور، دواجار، کاتێک (نەجەف قولی خان بەختیاری ) برای ( سەردار ئەسعەد بەختیاری) ی ڕاگەیاند، پاداشتێک بۆ پاشای لەکارلادراو، (محەمەد عەلی شاه قاجار) دواجار وازی لە ئیدیعای خۆی هێنا بۆ پاشایەتی و پەنای بۆ ڕووسیا برد.تاکە ئامانجی دامەزراندنی ئازادی و ژیانی دەستووری و یاسایی بوو لە چوارچێوەی دەوڵەتی قاجار کە فارس و ئازەربایجان و ڕۆژهەڵاتی کوردستانی لەخۆگرتبوو. و ڕۆژاوای بەلووچستان و پارێزگاکانی خوراسان و لوڕستان و خوزستان.سەردار ئەسەد بەختیاری کەسایەتییەکی ڕۆشنبیری و ڕۆشنبیریش بوو، زۆر حەزی لە چالاکییە زانستی و توێژینەوەکان و پەرەپێدانی زانست و تەکنەلۆجیا بووە، خزمەتێکی بەنرخی لە بواری ڕۆشنبیری و کۆمەڵایەتیدا پێشکەش کردووە، چەندین پەڕتووکی نووسیوە و وەرگێڕاوە، لە پەڕتووکی فارسی، و هەرچەند نەیتوانی لە نووسیندا بەردەوام بێت بەهۆی خراپی بیناییەوە، بەڵام بەردەوام بوو لەپاڵپشتی هەمەلایەنەی ماددی و مەعنەوی بۆ نووسەران و وەرگێڕان و کاریگەر بوو لە زمانی فارسی کە زمانی فەرمی دەوڵەتی قاجار بوو، کە گرنگترینیان بریتین لە:
پەڕتووکی (مێژووی بەختیارییە) .
پەڕتووکی (مێژووی الحمیدی) .
پەڕتووکی (کچی فیرعەون) .
پەڕتووکی (پاریس خۆشەویستی) .
پەڕتووکی (غەدە ئینگلیزەکان) .
پەڕتووکی (هێنری سێیەم) .
پەڕتووکی (هێرمێسی میسر) .
سەردار ئەسعەد بەختیاری هەروەها گرنگی بە کەرتی پەروەردە دەدا، سەردار ئەسعەد بەختیاری ساڵانێکی زۆر تووشی نەخۆشییەکانی چاو بوو، لە کۆتایی تەمەنیدا بەتەواوی کوێر و بێ ماڵ و حاڵ بوو، تا ئەو کاتەی لە تاران کۆچی دوایی کرد، لە ساڵی 1917ی زایینی، و تەرمەکەی لە تەنیشت گۆڕی… باوکی (حسێن قولی خان ئیلخانی) ، لە گۆڕستانی تەخت فولاد (تەخت پۆڵاد) لە ئیسفەهان، بە خاک سپێردرا.[1] [2]