ناونیشانی بابەت: دەوڵەتی ئێراقی ئینقیلابی کردووە بەسەر دەستووردا
ئامادەکردن: #ڕێبوار محەمەد#
گەلی کورد لە کوردستانی باشوور دوای 13 ساڵ حکومڕانی بەبێ بەغدا و لەحکومەڕانی یەکی نیمچە سەربەخۆدا بەئارەزومەندانە دوای ڕوخانی ڕژێمی #بەعس# لە ساڵی 2003 دا لەگەڵ حکومەتی ناوەندی یەکی گرتەوە لەگرێبەستێکی کۆمەڵایەتی دا کە ئەویش دەستووری هەمیشەیی ئێراقی ساڵی 2005 بوو.
دەستوورەکە لە144 مادە پێک هاتووە و بەگشتی زۆربەی مافەکانی گەلی کوردی سەلماندوە و بەتایبەت لە 23 مادەدا مافەکان بەئاشکرا باس کراون وە لەدیباجەی دەستوورەکەدا هاتووە کە ئێمەی گەلانی ئێراق بەئارەزومەندانە ئەم دەستوورەمان نووسی یەوە و یەکگرتویی و یەک پارچەیی خاکی ئێراق پەیوەستە بە جێبەجێ کردنی ئەم دەستوورەوە بەپێچەوانەوە ئەولایەنە بەرپسیارە کەدەستوور جێبەجێ ناکات.
ئایا حکومەت و پەڕڵەمان و دادگای فیدراڵی ئینقیلابیان کردووە بەسەر دەستوورداو جێبەجێ یان نەکردووە و بەرپرسارن یان حکومەت و پەڕڵەمانی هەرێمی کوردستان و گەلەکەی پەشیمان بوونەتەوە و دژی دەستوورن هەڵگەڕاونەتەوە؟
ئایا=KTML_Bold=کێ بەرپرسیارە لە جێبەجێ کردنی دەستوور؟ هەرێمی کوردستان یا حکومەتی فیدراڵی؟=KTML_End=
دوای حەڤدە ساڵ لەپەسەندکردنی دەستووری هەمیشەی ئێراق کەدەبوایە حکومەت و پەڕڵەمانی ئێراق ئەم دەستوورەیان جێبەجێ بکردایە ومافی گەلانی ئێراق بەگشتی و کورد بەتایبەتی یان جێبەجێ بکردایە بەڵام ئەوەی لەبەرژەوەندی کوردە نەک مادەیەک بەڵکوو تەنیا یەک بڕگەیان لە دەستوور جێبەجێ نەکردووە.
لەو سەرپێچیانەی کە حکومەت و پەڕڵەمانی ئێراق دژی گەلی کورد لە دەستوور کردویانە بەهەمان عەقڵیەتی شۆڤێنی ڕژێمی پێشوو کاریان کردووە ، ئەمانەی لای خوارەوەیە:
یەکەم: ئەنجوومەنی فیدراڵی بۆپارێزگاری لەمافی هەرێمەکان وپارێزگاکان.
دووەم: مادەی 140 ی تایبەت بە نیوەی خاکی باشووری کوردستان.
سێیەم: مادەی 111 و112ی تایبەت بەنەوت وگاز.
چوارەم: دەستە سەربەخۆکان بەتایبەت دەستەی کۆکردنەوە و دابەشکردنەوەی داهاتەکان بەشێوەیەکی داد پەروەرانە.
پێنجەم: پشکی کورد لەئاڵای ئێراق.
شەشەم: زمانی کوردی لەسەر دراو.
حەوتەم: پشکی کورد لەسوپای ئێراق.
هەشتەم: سەرژمێری گشتی بۆ ئەوەی ژمارەی ڕاستەقینەی کورد دەربکەوێت.
نۆیەم: یاسای نەوت وگازی فیدراڵی.
دەیەم: یاسای دابەشکردنی داهاتە نەوتییەکان.
یانزەیەم: یاسای ڕێکخستنەوەی پەیکەری وەزارەتی نەوتی فیدراڵی.
ئەم سەرپێچییە دەستووریانەو دەیانی تر.
بۆچی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی ئینقلابە بەسەر دەستووردا؟
داگای فیدراڵی بەپێی مادەی 93 ئەرکی شیکردنەوەی مادە دەستووریەکانی هەیە بەشێویەکی دادپەروەرانە و بەپێی ناوەرۆکی مادەکانی دەستوورمافی ئەوەی نییە لایەنگری بکات بۆ هیچ لایەک.
لەخوارەوە شیکاریەک بۆ ناوەرۆکی ئەو مادانە دەکەین کە دادگاکە پشتی پێ بەستوە بۆ بەتاڵ کردنەوەی یاسای نەوت وگازی هەرێمی کوردستانی ژمارە 22 ی ساڵی 2007 کەبەم شێوەیەیە:
یەکەم مادەی 110: مەبەستی لەناوهێنانی ئەم مادە بۆ ئەوەیە بڵێت بازرگانی دەرەکی دەسەڵاتی ڕەهای ناوەندە و بۆهەرێم نییە بازرگانی بە نەوتەوە بکات .
بەڵام ئەم مادە بەسەرنەوتدا جێبەجێ نابێت چونکە دۆسیەی نەوت لە هەموو سامانەکانی تر جیاکراوەتەوە و مادەی تایبەتی بۆ دانراوە ئەگەر مادەی 111و112 ی دەستوور نەبوایە ئەوا دادگاکە ڕاستی دەکرد بەڵام بەبوونی ئەم دوومادە بابەتەکە دەگۆڕێت چونکە قاعیدەیەکی قانونی هەیە دەڵێت ” الخاص یقد العام” واتە کاتێک بابەتێک لە گشتی جیادەکرێتەوە و تایبەت دەکرێت ئەوکاتە تایبەتەکە دەکەوێتە پێش گشتی یەکەوە و تایبەتەکە جێبەجێ دەبێت کەواتە مادەی 110 دەبێتەگشتی و بەسەر نەوتدا جێبەجێ نابێت. دادگاکە بەمەبەست ئەم مادەیەی هێناوە.
دووەم مادەی 111: ی دەستوور ناوەرۆکی ئەم مادەیە دەڵێت نەوت وگاز موڵکی هەموو گەلانی ئێراقە لە هەرێمەکان وپارێزگاکانی نەبەستراوە بەهەرێم. ئەم مادە چەند بۆ ناوەند ڕاستە خۆی بەخاوەنی نەوت بزانێت هێندەش بۆ هەرێمی کوردستانیش ڕاستە چونکە ناوەرۆکی مادەکە هیچ لایەکی نەسەپاندوە بەسەرلاکەی تردا.
=KTML_Bold=دادگا ناتوانێت ئەم ماددە دژی هەرێمی کوردستان بەکاربهێنێت.=KTML_End=
سێیەم مادەی 112: ناوەرۆکی ئەم مادە لەبڕگەی یەکەم دا دەڵێت حکومەتی ناوەندی لەگەڵ هەرێمەکان و پارێزگاکان نەوت وگاز بەڕێوەببەن وە پێویستە بە دەرچوواندنی یاسای نەوت وگازی فیدراڵی ئەم بەڕێوەبردنە بەڕێوەببەن، وەهەروەها دابەشکردنی داهاتی نەوت بەشێوەی دادپەروەرانە دابەش بکرێت بەیاسا ، دەبوایە حکومەت وپەڕڵەمانی ئێراق یاسای داهاتە نەوتی یەکانیان دەربچواندایە ئەمەشیان نەکرد.
هەرلەم بڕگەدا دەڵێت ئەو ناوچانەی بەدەستی ڕژێمی پێشوو کاولکراون دەبێت بەبڕێکی دیاری کراو و بۆماوەیەکی دیاری کراو بودجەیەک دابین بکرێت کە ئەمە هەرێم بەگشتی و #سلێمانی# بەتایبەتی دەگرێتەوە چونکە ئەنفال و کیمیاباران لەم ناوچە زیاتر کرا ئەمەش نەکرا.
بڕگەی دووەم مادەی 112 دەڵێت ناوەندو هەرێم پێکەوە پڕۆسەی وەبەرهێنان ئەنجام دەدەن لە بواری نەوت ئەمەش نەکراوە.
چوارەم مادەی 115: ناوەرۆکی ئەم مادە دەڵێت لەکاتی درووست بوونی کێشە لەنێوان هەرێمەکان و ناوەند یاسای هەرێمەکان جێبەجێ دەکرێت نەک ناوەند بە مەرجێک لەدەسەڵاتەکانی مادەی 110 نەبێت.
نەوت وگاز لەچوارچێوەی مادەی 110 نییە و وە ناوەندیش یاسای نەوت و گازی نوێی نییە و سەرپێچی دەستووری کردووەو کار بە یاسای سەردەمی ڕژێمی پێشووی ئێراق ( بەعس ) دەکات کەپێچەوانەی دەستوورە. بەڵام هەرێم یاسای نەوت و گازی خۆی هەیە.
پێنجەم مادەی 121: لەبڕگەی یەکەمی ئەم مادەدا هاتووە کە هەرێمەکان مافی پیادەکردنی دەسەڵاتی یاسادانان، جێبەجێ کردن، دادوەری یان هەیە و هەرێم بەپشت بەستن بەم مادە یاسای نەوت وگازی هەرێمی کوردستانی دەرکردوه مافی خۆیەتی نەوت وگاز بەرهەم بهێنێت.
شەشەم مادەی 130: دادگا پشتی بەم ماددە بەستوە کەدەڵێت ئەو یاسایانەی پێش ڕووخانی بەعس بەرکاربوون و دوای ڕووخانیش بەرکارن دەستوورین بەڵام دەستوور لێرەدا پەڕڵەمان و حکومەتی ئێراقی پابەندو ناچار کردووە بەپێی مادەی 112بڕگەی یەکەم یاسای نەوت و گازی فیدراڵی دەربکات بەڵام حکومەت و پەڕڵەمانی ئێراق یاسای نەوت وگازی فیدراڵیان دەرنەکردووە و کار بەیاساکەی بەعس دەکەن و دادگاش چاوپۆشی لێکردووە و پشتیووانیان دەکات و لە دژی هەرێم بەئاشکرا بەکاری دەهێنێت.
ئایا هەرێمی کوردستان لەخۆیەوە یاسای نەوت وگازی دەرکرد و نەوتی بەرهەم هێنا یان لەپەرچەکردار و ناچاری بوو؟
هەرێمی کوردستان لەگەڵ پەسەندکردنی دەستوورەکە کەوتە هەوڵی دەرچوواندنی یاسای نەوت وگازی فیدراڵی و چەندین پڕۆژە یاسا نووسران بەڵام ناوەند بەوپڕۆژە یاساییانە ڕازیبوون کە کوردی وەک هاوبەشی ڕاستەقینە نەدەناسی و پێچەوانەی دەستوور بوو کورد وەک ڕاوێژکارو هاوکار هاتبوو لە پڕۆژە یاساکە نەک وەک هاوبەشی ڕاستەقینە ، هەر بۆیە کورد دوای هەوڵێکی زۆر لەجێبەجێکردنی مادەکانی دەستوور بەگشتی و نەوت وغاز بەتایبەتی نەگەشتە ئەنجام و نائومێد بوو لەبەغدا و بەمافی خۆی زانی کە مافە دەستووریەکەی خۆی پیادە بکات و یاسای نەوت وگازی هەرێمی کوردستان ژمارە 22ی ساڵی 2007 دەربکات.
=KTML_Bold=ئەنجام:=KTML_End=
دەبوایە دادگای فیدراڵی پشتگیری هەرێمی کوردستانی بکردایە و حکومەت و پەڕڵەمانی ئێراقی ناچار بکردایە لەجێبەجێ کردنی دەستوور بەگشتی و نەوت وگاز بەتایبەتی و دواتر ئەوبەرپرسانە ڕاپێچی بەردەم دادگاکان بکرایەن کەدەستووریان جێبەجێ نەکردووە و یەکڕیزی گەلانی ئێراقیان تێکداوە و دژی دەستوور بوون وئەبن .
لەڕاستیدا ئەگەرحکومەت و پەڕڵەمانی ئێراق مادەکانی دەستووریان جێبەجێ بکردایە ئێستا دۆخی پەیوەندی نێوان هەرێم و بەغدا نەدەگەیشتە ئەم ئاڵۆزیەی ئێستا ئەوە حکومەت و پەڕڵەمانی ئێراقە بەرپرسیارن لەم دۆخە و هەرئەوانیش دەتوانن بە جێبەجێ کردنی دەستوور چارەسەری بکەن و هەموو مافەکانی کورد بەنەوت وگازەوە بدەن بە هەرێمی کوردستان کۆتایی بەهەموو کێشەکان بهێنن.
لەکۆتایدا گەیشتینە ئەوڕاستییەیی کە حکومەت و پەڕەمانی ئێراق هەرلە سەرەتاوە دەستووریان جێبەجێ نەکرد و ئینقیلابیان کرد و دواتریش دادگای فیدراڵی ئەوئینقیلابەی کردە بڕیار.
ئەم بڕیارە بەسەرهەرێمدا جێبەجێ نابێت چونکە ناوەرۆکەکەی پێچەوانەی دەستوورە و لە دژی هەرێمە و لەبەرژەوەندی ئێراقە.
هیوادارم هیچ لایەک لە هەرێم نەچێتە ژێرباری ڕادەست کردنی دۆسیەی نەوت بە بەغدا.
چارەسەر ئەوەیە حکومەت متمانە بۆخۆی بگەڕێنێتەوە لای کۆمەڵانی خەڵکی کوردستان و داهاتەکان بەڕاستی و بەتەواوی ڕادەستی سندوقی داهاتە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بکات و بیخاتە ژێرچاودێری پەڕڵەمانی کوردستانەوە و دواتر هەم دەسەڵات لە هەرێم هەم خەڵکی کوردستان پێکەوە ڕووبەڕووی ئینقیلابەکانی ناوەند ببنەوە.[1]