=KTML_Bold=Rêzimana standard=KTML_End=
Ibrahîm Xelîl

=KTML_Bold=1- Zimanê standard=KTML_End=
#Zimanê standard# ew e zimanê yekbûyî (bi rêziman û ferhenga xwe) ku ji zaravayekê yan bêtir pêk tê û dibe cihê lihevhatina giştî ji alîyê zimanzan û nivîskar û rewşenbîran ve.
Ew ziman dibe ku zimanê metropoleka gewre yan zimanê nivîskarekê bêhempa yan zimanê pirtûkeka pîroz be.
Zimanê standard tevna milet û heyvanê dewletê ye û ku ew zimanê yekbûyî nebe ew milet her dimîne mal û malik û êl û hozên şerpeze û ew welat her dimîne bajar û bajarok û gund û navçeyên jihevketî ku her yek ji wan ji yên din dûr e û xwe bi dewleta serdest a li ser sînorê xwe digire.
Armanca ji zimanê standard ew e ku şêweyê nivîsînê li cem hemû nivîseran yek be ne ku zarava bêne tunekirin yan hevwata neyêne bikaranîn yan zimanekê nû li milet ferz bibe.
Jixwe zimanê standard peyrewê zimanê axiftî ye lê bi mercê parastina şêwaz û endazîya zimanî ya kevnare anku navika hişk a wî zimanî:
- Li ser asta ferhengî: Gotinên gelêrî û yên nûdariştî lê piştî ku ew gotin bi parzûna hûr a kevnenivîs û rehnasîyê bêne dirustkirin.
- Li ser asta rêzimanî: Ew awayê ku tevahî yan piranîya xelkên deverê pê diaxivin lê helbet piştî dirustkirina hin guhertin û jirêçûna ku di bin bandora bişaftin û nexwendewarîya bi salan de li nav xelkê belav bûne.
Bilcumle, zimanê standard giring e û ev pirtûka li jêr hêja ye rexneyê, ne ew rexneya (Baş - Pîs) lê rexneya (Rast -Şaş) bi lêkolîn û belge.
=KTML_Bold=2- DENGNASÎ=KTML_End=
Şaştîya pêşî di vê pirtûka hêja de ew e ku beşa yekem bi navê (Dengnasî) ye ji ber ku Dengnasî (phonologie) beşek ji Zimannasîyê (linguistique) ne ji Rêzimanê (grammaire) ye û daneran bi xwe ev yek di pêşekîya pirtûkê de gotiye.
DI vê beşê de, jimarek gotinên biyanî heye, wek (Kategorî, Asîmîlasyon, Pratîk, Faktor, Minhac) ku ne ji wan gotinên asê ne mîna phonème û morphème da ku mirov wan bê wergerandin berde.
Gotina (piçûk) -reha wê piç e- wiha hatiye nivîsîn (biçûk)
Gotina (gihaştin) wiha hatiye nivîsîn (gihîştin)
Nimûneya ketina dengê D wiha nivîsiye (şadbûn dibe şabûn) lê jixwe ev nimûne ne di cihê xwe de ye ji ber ku ev D ya farisî ye û kurmanc ji ber xwe ve dibêjin (şabûn) bê ku tu dengan bixînin çiku ev D bi ya (azad, bad, dûd, bûd, dad …)ên farisî re ji mêj ve ketiye.
Gelek tiştên xweş û giring di vê beşê de hatiye û tev ku dermijar e jî lê zanyarên wê yên kurt û hindik ji fêrkirina destpêkên zimannasîyê re baş in …
=KTML_Bold=3- Morphologie=KTML_End=
Beşa duyem ji vê pirtûkê ya bi navê Morfolojî (Morphologie) ew jî Zimannasî ye û daneran dîs ev yek di pêşekîyê de heşkere kiriye.
Êdî ev beş li gel beşa Dengnasîyê (226) rûpel e anku zêdeyî du behrên pirtûka Rêzimanê ne (Rêziman) e lê (Zimannasî) ye.
Di beşa yekem a Dengnasîyê de gotina (nêzîk) bi kar anîbûn lê di ya duyem de (nêzîk) dîs hate kesixandin û bû (nêz) nizanim çima.
Di rûpela 43 de, sê nimûne dûvrêzî hev nivîsîne, her sê jî, mixabin, erebî ne (ceribîn, tefandin, helandin).
Di rûpela 57 de, pirtûkê her du paşgirên (yar) û (ar) ji hev dernexistine û wan tevlihev dike. Ew van nimûneyan ji bo paşgira YAR rêz dike : (Bextyar, cotyar, pirsyar, kiryar, zanyar), ku 2 ji wan (navdêr+paşgira YAR) in û her sêkên mayî (lêker+paşgira AR) in.
Di rûpela 58 de, (mij) weke paşgir nivîsî ye û bi du nimûneyan jî xemilandiye (şîrmij, xwînmij) lê di rûpela 137 de, reha dema nuha ya lêkera (mêtin) ji nişka ve dibe (mêj) ne (mij).
Di rûpela 63 de, gotinên (çiya, giya) wiha hatine nivîsîn (çîya, gîya) û pisa min ev e: Ew îya bi dawîya navdêrên weke (azadî, biratî, ronahî …) paşgireke resen û kevnar e û ku li pey wan gotineke serbar hat, ew îya xwe diparêzin û dibin (azadîya …, biratîya …, ronahîya …) lê çiya û giya ne ji wê rêzê ne.
Di rûpela 135 de, Pirtûk 3 lêkerên ku bi (ûn) diqedin qebûl dike, ew jî (bûn, çûn, dirûn)in lê ya rast ew e ku dirûn (dirûtin) e û çûn (çûyîn) e û bûn jî (bûyîn) e anku tu raderên lêkeran (karan) di kurdî de bi (ûn) naqedin.
Rêzimana Kurmancî dubarekirina tîpan di standarda xwe de qebûl nake, anku (pir = جداً + جسر) û (ker = حمار+أطرش) û (birîn = جرح+نشر) û (kirî = فعل+اشترى) …
Helbet deh şaştî jî di çi pirtûkê de hindik û ne xem e lê şaştîyeke tenê di çi pirtûka rêzimanî de bi rastî gelek e …
=KTML_Bold=4- Pênc pirsgirêk di çavên dijminan de…=KTML_End=
Rêzimana kurmancî yê ya SZK pirsgirêkên ku di pirtûka Weqfa Mezopotamyayê de piçekî guvaştin û pênc xal tenê ji wan bi xwe re rahiştê. Ew pênc xal jî ev in:
1- (î) ya berî (y), ka gelo gerek bikumik be yan bêkumik be.
2- Tewanga navdêrên nêr, ka gelo gerek (Fuad ter û hişk xwar) yan (Fuadî ter û hişk xwar) rasttir e?
3- Gireyên serbarkirinê (îzafe wek ku RK bi nav dike) yên navdêrên nenas, gelo (wan bedkaran lawikekî piçûk revand û tifingeke giran li milê wî kir) yan (wan bedkaran lawikekê piçûk revand û tifingeka giran li milê wî kir)?
4- Tekkirin û dubarekirina tîpên qalind, ka gelo (fermandarê me ker e û karê wî birîna serîyan e û ew pir xerab e) yan (fermandarê me kerr e û karê wî birrîna serîyan e û ew pirr xerab e)?
5- Paşdaçekên (de, re, ve) yan (da, ra, ve), gelo kîjan rasttir e û gerek bibe standarda nivîsînê?
Ez dibêjim nakokîya nivîskar û zimanzan û weşanxanedaran derveyî van pênc xalan dernakeve û ku ew bi şêweyekê ji wan her du şêweyên borî li hev bikin nîvê pirsgirêka standardbûnê safî dibe û êdî em hemû dikarin hingî berê xwe bidin nîvê din (standardkirina rênivîsa hin gotinên fireşêwe wek bihar û behar û buhar) …
=KTML_Bold=5- Tewanga navdêrê nêr zêdebûna bêkêr=KTML_End=
Pirtûka Rêzimana kurmancî ya SZK tewanga navdêrê nêr dîs vedijîne û bi kar tîne û çav lê ye bikaranîna wê li kurmancîya standard heq û ferz dike.
Doza pirtûkê ew e ku li şûna (Mustefa nan xwar) û (Mustefa nan dixwe) vê şêweyê (Mustefayî nan xwar) û (Mustefa nanî dixwe) bike fermî.
Bi rastî, ev şêwe tam rêzimanî ye û bê guman kurdan berê wilo digot û heta roja îro jî yên ku wisa dibêjin hene LÊ …
Ziman ne kevirê hişk e ku xwe di ser kartêkerîya demê re çeng bike û bi sal û zemanan re her weke xwe bimîne lêbelê ew roj bi roj û sal bi sal binyada xwe diguhere û milê xwe ji pîjik û qertafk û serbarên bêkêr sivik dike da ku karibe bi pêş ve biçe û jiyana xwe berdewam bike. Va ye zimanê Shakespeare li hember zimanê J.K. Rowling û va ye zimanê Guillaume de Lorris li hember zimanê Albert Camus û va ye turkîya osmanlî li hember turkîya Atatürk û erebîya Pêxember li hember erebîya kolana erebî ya ku (الذي، التي، اللذان، اللذين، اللتان، اللتين، الذين، اللواتي، اللائي) hemû kirine yek gotin (اللي) bi yekcar.
Lê sivikkirin ji bo afirandina zimanê standard ne berdîberdan e ku her kes bê û serê tilîkekê ji ziman bibirre û bibêje ev zêde ye û ev ne lazim e. Sivikkirin mercên wê hene, ew merc jî bi pirsyarî ev in:
- Gelo ew zêdebûn hîn milet di zimanê xwe yê rojane de bi kar tîne yan na?
- Gelo avêtina wê zêdebûnê tu kêmanîyê dixe ziman û tu diyarîyê nediyar dike yan na?
DI nerîna min de ev (î)ya ku bi navdêrê nêr ê tewandî ve bû îroroj kêm bi kar tê û pirranîya xelkê zimanên xwe jê sivik kirine. A din, heger ev (î) bê avêtin ka ew ê çi tevlihevîyê di hevokê de çêbike?
Halê hazir, ew tu bandorê li hevokê nake ji ber ku kurmanc navdêrê mê bi (ê) heta roja îro ditewînin êdî xweş tê fêmkirin ku navdêrê netewandî nêr e û wê çaxê paşgira navdêrê nêr a tewandinê dibe morfêma sifir (morphème zèro) anku ew morfêma ku bandora wê di nebûna wê de ye wek çawa kurd dizanin ku (gamêş) navdêrekî nas e bi rêya morfêma wî ya sifir (nebûna EK).
A dîtir, paşgira (î)ya hin navdêrên wek ( azadî, biratî, pîsî, qencî …) heye û paşgira (î) ya nisbetê jî wek (cizîrî, hekarî, amûdî, mehabadî …) heye ku di rewşa tewandinê de giranîyeke nexweş tîne ser ziman û ser nivîsê li gel ku peywirên paşgirê bê sebeb pirr dike.
A dîtir-tir, tewandina navên biyanî yên nêr (û her wiha yên mê) ne karekî rêzimanî yê rast e û tu kes ji miletên xwedî zimanên tewangbar wilo nake, ne ji kurmancan jî, ma kî dibêje (Bernardshawyî erd ajot û Valentinayê bizin dot)?
BI kurtî û kurdî: Ku ne giring be tu biguherî, naxwe giring e ku tu neguherî.
$6- Derbarê kêşeya (Î)ya berî Y di navbera Celadet û SZK de$
Rêzimana kurmancî, ji bo standardbûnê, (Î)ya bikumik li pêşîya Y di her halî de qebûl dike û dinivîse berevajî nerîna Celadet Bedirxan ku di her halî de kum ji serê wê dikir madem ew (î) û Y di yek gotinê de ne.
Rehmetîyê Celadet pirsgirêka (rîya min, rêya min) wisa çareser dikir (riya min, reya min) anku (î) dikir (i) û (ê) dikir (e).
Di nerîna min de, ev mesele du doxên wê yên jihevcuda hene:
- Yek jê ya navdêrên ku bi (î) diqedin: Wek (giranî, dirêjayî, ronahî, hevaltî, xortanî …).
- A din a lêkerên di dema borî ya temam de kêşayî.
Bi navdêran re dibînim ku çêtir e (î) bi kumik bê nivîsîn anku (giranîya …, ronahîya …, hevaltîya …, xortanîya …) ji ber ku ew (î), di vir de, ne tenê fonêm e lê morfêm e jî û bi kêr nayê morfêm bê guhertin yan sivikkirin wek çawa bi kêr nayê (beza) bibe (beze) û (zana) bibe (zane) û (bilûrvan) bibe (bilûrven). Ji alîyekî din ve, parastina wê (î)yê şêweya ferhengî ya gotinê diparêze.
Lê bi lêkerên (tin, din) re wek (girtin, şandin ...) ku bê kumik bê nivîsîn dê çêtir be ji ber ku ev paşgirên raderî ji rayekan (girt, şand ...) başqe ne û tu sedem (tu Î) tune ku mirov van lêkeran wisa bikêşe (min girtîye, min şandîye ...), ne ku mebest berkarnav be hingî mirov dikare wisa bi kumik binivîse (ew girtî ye, ew şandî ye).
Lêkerin hene ku raderên wan bi (în) diqedin wek (anîn) ew bê guman gerek bi (î) be:
Min anîye, min (...) anîne ...
$7- (De, Re, Ve) yan (Da, Ra, Va/ve)?$
Di bin bandora pirtûka Weqfa Mezopotamyayê de û bi piştgirîya wê, Rêzimana Kurmancî yê paşdaçekên xwe kirin (Da, Ra, Ve) û standarda heyî bi pifekê betal kir.
Ev serê not salî, kurmancên ku li malên xwe (Di, Ri, Ve) û (Da, Ra, Ve) dibêjin wan di nivîsên xwe de da ser şopa mîr Celadet û wek wî (De, Re, Ve) nivîsîn û cihê wan paşdaçekan xweş di pelên guh û defteran de çêbû û tu giringîya rêzimanî ya berbiçav îroroj tune ye ku ev paşdaçek piştî ewqas sal bêne guhertin.
Thèseb û Antithèse:
Heger bi pirrbûnê be û behane ew be ku behra bêtir ji kurdan (Da û Ra) bi lêv dikin (û jixwe tu serjimarî di nav destan de tune ye li gel ku ev Rêziman a kurmancî tenê ye), lê ku serjimarîya bilêvkerên Da, Ra û yên De, Re hebe jî, şertê standarda heyî û rûniştî di ser şertê jimarê re ye.
Va li ber çavan e nimûneya miletên ereb ku dengê tîpa Qaf (ق) di xwendin û nivîsîna fermî ya standard de li gor bilêvkirina rêjeyeke kêmî 5% bi lêv dikin û wisa dinivîsin li hember ku zorbeya ereban di zimanên xwe yên axiftî de wê Qafê dikin hemze - ء yan G û yan jî غ, û va nimûneyên pirranîya welatên Ewropayê ku sê behra borexelkên wan ne wek zimanê standard ê dewletê diaxivin lê naçar in weke wî binivîsin.
Û heger behane ew be ku di nivîsarên folklorî de (Da, Ra) hatiye (û jixwe De, Re jî hatiye), ez dibêjim dibe ku wan çaxan kurdan ji ber ku bi tîpên erebî dinivîsî tîpeke taybet bo (e= فتحة)yê di AB ya wan de nebû yan jî ji ber ku nivîserê wê berhema folklorî tenê bi şêwezarê devera xwe nivîsîye.
Û heger mesele nazikî û sivikbûn be jixwe (e) ji (a) siviktir e û helbet ziman û pêvajoya guhertina dengan her dem û bi giştî ber bi kurtkirin û sivikbûnê ve diçin.
Û heger bi mentiq û endazeya zimanî be, kurmancan pêşdaçekên xwe (ji, di, bi) bi dengdêrên kurt saz kirine û paşdaçekên wan - ew jî bi dengdêrên kurt - bi wan re guncandine.
Û heger bi zanistî û pîvanê be jî, ê ku (de) bike (da) û (re) bike (ra) ma ne gerek (ve) jî bike (va) ji bo ku guhertin zanistî û rast pîvayî be, ne kêfane be?
Bi kurtî: Paşdaçekên heyî bi şîr qelandî ne û guneh û xerabî ye ew bê sebeb li bazara guhertinê bêne raxistin ...
[1]