هاوار یەکێکە لە گوندەکانی هەورامانی لهۆن لەدیوی باشوری کوردستان، لە 16 کیلۆ مەتری باکوری ڕۆژهەڵاتی شاری #هەڵەبجە# و لەڕوی کارگێڕییەوە سەر بە شارەدێی بیارەیە، 1013 مەتر لە ئاستی ڕوی دەریاوە بەرزە و نزیکەی 400 خێزانن.
هاوار لە باکورەوە هاوسنورە لەگەڵ گوندی پاڵانیان و هاوارەکۆن و لە ڕۆژهەڵاتەوە لەگەڵ گوندی دۆڵبیان و لە ڕۆژاواوە لەگەڵ گوندی تاوێرە هاوسنورە.
هاوار سەرزەمینی پیرۆزی یارسانەکانە
هاوار لە دامێنی چیای شنروی دایە و بۆ یارسانەکانی باشوری کوردستان زەمینیکی پیرۆزە و زادەی پیر و ڕابەرانی ئاینەکەیانە و ساڵانە ژمارەیەکی زۆری یارسانەکان بۆ (زیارەت و ڕیازەت) سەردانی هاوار و ناوچەکە دەکەن.
ناوی هاوار لە چییەوە هاتووەو چ واتایەکی هەیە؟
وشەی (هاوار) لە زمانی هەورامیدا (ها) بۆ نیشانەکردنەو (وار) بە مانای خوار دیت بەو پێیەش بیت(هاوار) بە مانای (لە خوار) دێت بەو مانایەی کە گوندەکە دەکەوێتە بەشی خوارەوەی باکوری ڕۆژهەڵاتی هەورامانی لهۆنەوە.
بۆچونیکی تر هەیە کە وشەی هاوار لە بە (هانا و هاوار) چوونی خەڵکی پێدەشت و #شارەزوور#ەوە هاتبێ لە کاتی شەڕ و شۆڕی زەمانەوە ڕوویان لە ناوچەکە کرد بێت، چونکە ناوچەیەکی شاخاویە و لەبارە بۆ حەشاردان و مانەوە.
زمانی ئاخافتن کی هاواریەکان چییە؟
زمانی ئاخافتنی کاکەییەکانی هەورامانی لهۆن شیوە زاری (#سۆران#ی)ە کە دەبوو بە بەپێ ی جوگرافیا و ڕەنگدانەوەی ئاینەکەیان بە زمانی گۆران(ماچۆ) یا هەورامی بوایە !!
هۆکاری ئاخاوتنی هاواریەکان بە شێوە زاری سۆرانی و تێکەڵ بە وشەی (ماچۆی کۆن – پەهلەوی و جاف و شارەزووری) لای ڕوناکبیرانی کاکەیی و توێژەران جێ ی سەر سوڕمانە.
ئەوەی تا ئێستا لەو بارەوە پێیگەیشت بم ئەوە یە کە بە درێژایی مێژوو ئەم زمانە تێکەڵە پەردەی گرتووە و مانەوەی وشەکان لە ناو ئاخاوتنەکاندا زادەی ئەو بارو زروفە بووە کە هاواریەکانی تێدا ژیاون.
رەنگدانەوەی کەلتوروئاخاوتنی هەرامیەکان لە قسەو باسیاندا دیارەو کاروانی بۆ ئیران و #گەرمیان# و شارەزوور بۆ گۆڕینەوەی میوە بە گەنم و دانەوێڵە کاریگەری هەبووە لە پەردە گرتنی زمانی هاواریەکان.
عابەدینی جاف کە لە سەدەی حەوتەم و هەشتەمی کۆچی دا ژیاوە و لە شارەزووردا لەسەر دەستی مەلا قەدوری شارەزووری فەقیەتی تەواو کردووە کارگەری هەبووە لەسەر ئاخاوتنی کاکەییەکانی هاوار، چونکە لە کتێبی پیرۆزی کاکەییەکان (سەرئەنجام) دەورەیەک بە ناوی (دەورەی عابەدینی جاف) هەیە کە تەنها دەورەیە بە شیوە زاری سۆرانی نوسراوە و لە تێکڕای تیکستەکانی سەر ئەنجام جیاوازە کە بە زمانی هەورامی نوسراون.
خێزانی عابەدینی جاف کاکەییی بوون و لە گوندی (دەرەتوێ) نیشتە جێ بوون لە ئەنجامدا عابەدینی جاف برَوا بە ئاینی کاکەیی دەهێنێت و دەچێتە ڕیزی یارانی سوڵتان سەهاکی بەرزنجیەوە.
زمانی نوسینی دەورەی عابەدینی جاف بۆ هاواریەکان کاریگەری هەبووە چونکە ڕاستەوخۆ لەو زەمانەدا لە ناو ئەواندا مەراسیمی ئاینی ئەنجام داوەو تەموورە ژەنێکی بلیمەت بووە و دەنگی زۆر بەسۆز بووە بە جۆرێک کاریگەری لەسەر هەموان داناوە.
هاوار و حەزرەتی سوڵتان سەهاک و پیاوچاکانی دیکەی یارسانی
لە ناوەراستی سەدەی حەوتەم دا حەزرەتی سوڵتان سەهاکی بەرزنجی لە شنروێ و چادرگەدا بارگەو بنەی بووەو لە داوێنی گوندەکەوە وە باخێک هەیە بە ناوی (شاهنشا) کە ئاماژەیە بۆ حەزرەتی سوڵتان سەهاک.
لە خوارووی گوندەکەوە لە چەمی ئاشی پەڕیتەوە مەزاری میر ئەسکەندەر کوڕی سید ئەکابری خامۆش دەبینرێت کە کوڕەزای حەزرەتی سولتان سەهاکی بەرزنجیە، لای هاواریەکان میر أسکندر خۆشەویستەو لە دەورەی دەرەشیش دا سەری بەخشیوە تا لە یارسان لە بەڵاونەهامەتی بە دوور بێت.
لە هاوار دا چەندین خەڵوەتگەو مەزاری پیاو چاکان و شەیدای خاوەنکاری تیدایە لەوانە :
یەکەم : مەزاری میر ئەسکەندەری خامۆشی
دووەم : مەزاری پیر سمایلی کەوەڵانی
سێ یەم:مەزاری کاکە ئەحمەدی هاواری
چوارەم :خەڵوەتگەی شاخۆشینی لورستانی
پێنجەم : خەڵوەتگەی کاکەی جاوور
شەشەم : خەڵوەتگەی سەید ئەحمەدی میری سوور
حەوتەم :خەڵوەتگەی خەلیفە قەمەر
هەشتەم : خەلوەتگەی شا ئبراهیمی سید محمد
نۆیەم : باخی شاهەنشا
دەیەم : کانی چەمەکەری
یانزەیەم : شاخی شنروێ و چادرگا
لە خواروی گوندی هاواری ئێستا شوێنیک هەیە پێ ی دەڵێن (ناویێ) کە ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە خەڵکی هاوار پێشتر لەو شوێنەدا ژیاون و ناوەکەی لە (ناو دێ) ەوە هاتووە ئەمەش دوای ئەوە هاتووە کە شوێنی نیشتە جێ بونیان گواستوەتەوە سەر (بەردە ڕەشێ) ناوەڕاستی گوندی هاواری ئێستا.
هاوار و شۆڕی وەستانەوە دژی داگیرکاری بەریتانیا
لە ناوەراستی ساڵی 1919 داگیرکەرە ئینگلیزەکان ڕووبەوڕووی شۆرشی کورد بونەوە کە بە ڕابەری مەلیک مەحمود بەرپا ببوو، لە1919/06/2دا ئینگلیزەکان بە هۆی دۆستەکانیانەوە لە ناوچەکەدا توانیان ناوچەی هەڵەبجە و شارەزوور داگیر بکەن و خەڵک بەرەو بنارەکان و شاخی شنروێ هەڵهاتن.
هاواریەکان خەڵکیان داڵدە داو لەگەڵ برا موسڵمانەکانیان سەنگەری بەرگریان لە دوژمن گرت و شەڕ لە نێوان هەردوو لادا ڕووی دا و دوژمنیان شکاند و نەبەردیەکی بێوێنەیان لە ناوچەکەدا تۆمار کرد. سەردەستەکانی ئەو شەڕە ئەم جوامێرانە بوون :
شیخ ڕەشیدی عەبابەیلێ
توفیقی بارام هاواری
شیخ کەریمی عەبابەیڵی
سەید مراد فەتاح هاواری
حەمە سەعیدی زەردۆیی
مسەفای باوا هاواری
ئەلە بەیخان
حەمل سەلیم هاواری
عەلی محەمەد حەمە عەزیز (دێوانە)
کەرەم فەتاح مستەفا هاواری
عەلی مەحمود حمە چاوەش
مەقصود حمە هاواری
بە بۆردومانی فڕۆکە 10 مەدەنی شەهید دەبن
لەو شەڕەدا فروکەی ئینگلیز گوندی هاواری بۆمباران کردووە و بە هۆیەوە 8 مناڵ و ژنی عەبابەیلێ و 2 پیاوی هاواری شەهید بوون.
هاواریەکان و پێکەوەژیان
هاواریەکان سەرە ڕای جیاوازی ئاینەکەیان لە پێکەوەژیان و هاوگوزەرانی لەگەڵ دراوسێکانیاندا ناوبانگیان دوور ڕۆشتووە و لە شایی و شیوەنی گوندە دراوسێکانیان بەشدار بوون و پەیوەندیەکی پتەویان لەگەڵ شیخەکانی عەبابەیلێ دا هەبووە. دەرویش ڕەشیدی هاواری مریدی شیخی حسامەدین بووە. لە هەورامان لەوبارەوە بەسەرهات و چیرۆکی زۆر هەن کە دەمان گەڕێننەوە بۆ ئەو زەمانە و سۆزی تەمورەی دەرویش ڕەشید شیخی تەریقەتی نەقشبەندی بزواندووە!!
هەورامیەکان بەهۆی(ئاینی یارسان) بە زمانی هەورامی نوسراوە خۆشەویستی تایبەتیان هەیە بۆ یارسانەکان کە تا ئەمڕۆش بەردەوامە.
گوزەرانی هاوریەکان
سەرچاوەی ژیانی خەڵکی گوندی هاوار زیاتر ئاژەڵداری و باخداری و بنێشت کردن بووە و بە بەروبومی ڕووەکی و ئاژەڵی ژیاون و میوەی وەک هەنجیر و ترێ و هەناریان بە کاروانی بردۆتە ناوچەکانی تر و ئاڵوگۆریان کردووە بە گەنم و جۆ.
هاوار و خوێندن و قوتابخانە
بۆ یەکەم جار لە هاوار لە ڕێککەوتی 1953/09/15دا، قوتابخانە کرایەوە و یەکەم مامۆستا (شیخ فاتحی عەبابەیلێ) بوو و تێیدا وانەی وتەوە. پاش ئەو مامۆستا (حمە أمین هەورامانی) بۆ ماوەی چوار ساڵ لە قوتابخانەکەدا خزمەتی کردووە و ناوبراو پەیوەندیەکی بەهێزی لەگەل دانیشتوانی گوندەکەدا هەبووە کە ئەوەش هانی داوە تا کتێبێک بەناوی (کاکەیی) یەوە بنوسێت کە لە ساڵی 1984چاپ و بڵاو بویەوە.
ڕاگواستنی گوندەکانی (هاوار – هەوارەکۆن – دەرەتفێ)
لە ڕێککەوتی 1978/9/27دا، دەسەڵاتدارانی بەغدا پلانی ڕاگوێزانی گوندەکانی(هاوار – هەوارەکۆن – دەرەتفێ)ی یارسان-نشینیان لە هەورامانی لهۆن جێبەجێ کرد و پاش نیوەرۆی هەمان ڕۆژ بە بەرچاوی دانیشتوانەکەیەوە خانووەکانی ئەو گوندانەفان تەقاندەوە و پانۆرامای ژیانی هەزارەها ساڵی خەڵکی کردە خەونێکی ناخۆش و دانیشتوانەکەیان بەرەو کۆمەڵگای (عەنەب) لە شاری هەڵەبجە ڕاپێچ کردن.
هاوارفەکان و ڕۆژی بەخشین و ئاشتبوونەوە
هاوارییەکان مەراسیمی تایبەتی خۆیان هەیە بەناوی ماست-ی قەڵاتێ. ڕۆژی ماستی قەڵاتێ یان (بەخشین)، یەکێکە لە نەریتە کۆنەکانی کاکەییەکانی هەڵەبجە، کە ساڵانە لە مانگی نیساندا ئەنجامی دەدەن و تێیدا نمەکی یەکتر دەکەن و ماست و بەرهەمی سپیایی بەسەر یەکتریدا دابەش دەکەن.
ڕۆژی ماستی قەڵاتێ یان بەخشین، نەریتێکی کۆنی کاکەییەکانی هەڵەبجەیە، مێژووەکەی دەگەڕیتەوە بۆ (شەش سەد ساڵ) پێش ئێستا و لە کۆندا ئه و ماڵانەی کاکەیی کە ئاژەڵدار بوون و ماست و کەرە و دۆیان هەبووە، له و ڕۆژەدا چوونەتە (قەڵاتێ) و ماستیان بەسەر ئه و خێزانانە دابەش کردووە کە ئاژەڵیان نەبووە.
ئەم نەریتە جگە لە گوندی هاوار، لە هیچ شوێنێکی دیکە ئەنجام نەدراوە، و ساڵانە لە گوندی هاوار ئەنجام دەدرێت و گوندەکانی (دەرتووێ و هەوارکۆن)ی نزیک لە گوندی هاوار-یش کە ئەوانیش کاکەیین، تێیدا بەشدار دەبن.
لە نەریتەکەدا، وێڕای دابەشکردنی ماست، خواردنی دیکەش دابەش دەکریت، (دانەوێڵە و نانەڕەقە) لەسەر بەرد و بەردەم هیلانەی مێروولە و باڵندەکان دادەنرێت بۆ ئەوەی ئەوانیش تێر بخۆن، ئەمەش وای کردووە ئه و ڕۆژە بە ڕۆژی (بەخشین)یش ناوی بهێنرێت.
ئەگەر دوو کەس یان دوو بنەماڵە کێشەیان هەبێت، دەبێ دوو ڕۆژی پێش (ڕۆژی ماستی قەڵاتێ یان بەخشین) ئاشت ببنەوە، دەنا نابێت بەشداریی ڕێوڕەسمی ئه و ڕۆژە بکەن.
٭سوپاسی بێپایان بۆ بەڕێز کاک ئاکۆ شاوەیس کە زانیاری زۆری لەسەر گوندی هاوار دامێ.
نامیق هۆرامی نوسەر و توێژەر[1]