#محەمەد حیکمەت#
چ کتێبێک بەر بوون و ماهییەتی بییرکردنەوه و تێگەشتنی من دەکەوێت؟ لەگەڵ پرسیارێکی وادا؛ هەوڵێکی کاک موحسین ئەدیب، بەنموونه ”دادگایی کردنی جەلاد، دادگایی کردنی عەدالەت-هەوڵێک بۆ پێناسەکردنەوەی چەمکی عەدالەت لە ڕۆمانی”شاری مۆسیقارە سپییەکان”دا.
چەن سەرنجێکی ڕیالیستیی و دادوەرانە، لەگەڵ چەمکی عەدالەت و هەوڵێکی سیزیفییانەی کاک موحسین ئەدیب.
لەنێوان ڕۆمانی “شاری مۆسیقارە سپییەکان”ی بەختیار عەلیی و کتێبی “دادگایی کردنی جەلاد-دادگایی کردنی عەدالەت، هەوڵێک بۆ پێناسەکردنەوەی چەمکی عەدالەت له ڕۆمانی “شاری مۆسیقارە سپییەکان”دا: کە لێکۆڵینەوەیەکە لەسەر هەمان ڕۆمان، لەنوسیینی کاک موحسین ئەدیبەوەیە.
نامەوێت زۆر و بۆر خوێندنەوە و تێگەشتنێک پێشبخەم، هاوکات نامەوێت لەشەرقەوە بیبەم بۆغەرب؛ ئەوەی هەیە چەن گەڕانێکە لەنێو پەڕەکاندا، لەناو دونیایی نوسییندا. زۆرن ئه و کتێبانەی لەناو مەنگەنە چۆڵوهۆڵەکاندا دەڕزێن و خوێنەر وەک دەروێشێک بێبەش دەبێت لەجۆرێک عیشق کە بۆدونیای سەردەمی خۆی هەیەتی. کتێب زۆرن کەلەسەر بییرەوەریی، یاداشت، لەبەرگرتنەوەی دەقێکی ئۆرجیناڵ نوسرابن، بەڵام کەمن بتوانن لەپاڵ دەقە ئۆرجیناڵەکەدا هەڵگری شوناس و واتاسازییەکی نوێتر بێت؛ بۆ نموونە چەندێک ئه و لێکۆڵینەوەی دەنوسرێت توانای تێپەڕاندنی دەقە ئۆرجیناڵ(شاری مۆسیقارە سپییەکان)ەکەی هەیە؟ دەکرێت ئەوەی دەنوسرێت سنورێکی فراوانتر و قوڵاییەکی زیاتر لەدەقە ئۆرجیناڵە بڕوات، کتێبی”دادگایی کردنی جەلاد-دادگایی کردنی عەدالەت، هەوڵێک بۆ پێناسەکردنەوەی چەمکی عەدالەت لەرۆمانی”شاری مۆسیقارە سپییەکان”دا لەنێو ئه و بێسنورییەدا جێ دەگرێت، بەوەی هەڵگریی خوێندنەوه و ناساندنێکی فراوانتر و قوڵترە بۆ هەندێک “چەمک، واتا، تێز” هاوکات؛ ئەمەش لەگرنگیی دەقە ئۆرجیناڵ(شاری مۆسیقارە سپیەکان)ەکە کەمناکاتەوە.
ئەوەی زیاتر واتایەکی نوێ و ڕیالیستییانەی هەیە؛ ڕەفتارە لەگەڵ چەمکی”عەدالەت”دا، بەجۆرێک لەنێوان جەلادێک و مەزڵومێک عەدالەت لەدەقە ئۆرجیناڵ(شاری مۆسیقارە سپییەکان)ەکەدا هەڵگریی ڕۆحێتی دادگایی و تۆڵەکردنەوەیە، بەمانایەک لەماناکان؛ عەدالەت شکانی غروریی جەلادە بەزەلیلیی! ئەمەش بینینی چەمکەکانە وەک ئەوەی کەهەیە، پرسیار ئەوەیە؛ ئایا ماهیەت و کاری عەدا لەت وایە؟ لەمێنتاڵێتی خێڵدا؛ “عەدالەت لەوەرگرتنەوەی خوێندا دەبینرا، گەر خێڵێک کەسێکی لەخێڵ یان بنەماڵەیک بکوشتایە، یان کەسێکیان لەتۆڵە و ماف وەرگرتنەوەدا دەکوشت یان ژنێک! کە لەپەراوێزی کێشەکەدایە وەک سوڵحی خوێن دەدرا بەیەکێک لە ئەندامانی ئه و بنەماڵەیەی که ئەندامێکیان کوژراوە.” ڕۆماننوسێکی گەورەی وەک بەختیار عەلیی لەگەڵ خودی ئه و چەمکانه هەڵگریی شوناسێ نوێتر نییە و چەند ڕەخنەی لەو چەمکانەش گرتبێت، هێشتا له دەرەوەی چەمکەکانەوەیە و نەگەیشتوە بەناوکی چەمکەکان، ئیشکال لەوەدایە ئەدەبیاتی ناوچەکە ئه و چەمکانەی له و کولتوورەوە وەرگرتووە بێ هیچ دەرگیر بونێک لەگەڵ واتاسازیی نوێدا. ڕۆماننوسێکی گەورەی وەک بەختیار عەلیی-ش بێبەش نییە لەم ئیشکالە، به و پێناسە باوەی هەیەتی خۆی لێ دانەماڵیوە بەتەواوەتیی و تاڕادەیەک لەگەڵی ڕۆیشتوە. کاک موحسین مەیلێکی وای هەیە، بۆ پێناسەکرنەوە و ناساندنێکی کامڵتر و داماڵینی ئه و جۆرە کو لتوورە لەم چەمکانه.
یەکێک له و ڕەخنانەی لە دونیابینیی و فیکر و ئەدەبیاتی “بەختیار عەلیی”دا جێگەی تەعەجوب و ڕەخنە لێگرتنە؛ ئه و دونیابینییە باوەیە بۆ چەمک و تێزەکان که هەیەتی، بەڵام لەم کتێبەی کا موحسین-دا ئه و خوێندنەوه و دونیابینییە تێپەڕدەکرێت، تا ئاستێک، عەدالەت لەوەدا نییە، جەلادێک وەک ئەوەی بکوژ بووە بکوژرێتەوە، بەجۆرێک مومارەسەی تێگەشتنێکی وادەکات، ڕۆیشتنە بەناو هەناوی چەمکی عەدالەتدا: بەوەی شوناس و هاوسەنگییە لەگەڵ چەمکی لێبوردەیی. ئێستا ئەوەی دەمەوێت لەنێوان ڕۆمانی”شاری مۆسیقارە سپییەکانی بەختیار عەلیی، کتێبی “دادگاییکردنی جەلاد-دادگایی کردنی عەدالەت”دا که هەوڵێکی کاک موحسین ئەدییبە، بەراوردی بکەم: چەمکی مەرگدۆستیی و ژیاندۆستیی و هیومانیزمیی .
لای ڕۆماننوسێکی وەک بەختیار عەلیی ئه و چەمکەی له خولانەوەدایە، چەمکی عەدالەتە به ڕۆحێتی مەرگدۆستیی و دادگاییەکی تۆڵەسێن، هاوکات که تێگەشتنێکە لەگەڵ دەرەوەی چەمکی عەدالەت، وەک چۆن جەلاد هەڵگریی جەلادبوونە، ئاوەهاش لەبەرامبەر عەدالەتتدا گیرۆدەیە بە کوشتن، لێرەدا عەدالەت سواڕانەوەیە بەدەوری پاراستنی حەقی ئینسانی غەدر لێکراو و جەنگاوەرێکی تینو بەتۆڵە، ئەمەش دیدێکە له مەجەڕای مێژوودا هاتووه و دادگا و عەدالەت ماتەوزەی لێوەردەگرن. بەڵام لەلای کاک موحسین ڕۆیشتنە بەناو تاریکایی و هەناوی چەمکی عەدالەتدا، پرسیاری گەورە لەم هەوڵەی کاک موحسین ئەدییبدا، گەڕانە بەدوای ناوکی عەدالەت، گەڕانە لەگەڵ چەمکی لێبوردەیی وەک ناوکی عەدالەت لەپەیوەندییدا بەژیانەوە، بە پێچەوانەی بەختیار عەلیی، عەدالەت لای کاک موحسین ڕە فتارە لەگەڵ ژیاندۆستیی و لێخۆشبون و لێبوردەیی.
ئەم هەوڵەی کاک موحسین دەگات بەجۆرێک ڕۆحانییەت کە هاوتەریبە لەگەڵ ژیان و دونیا دا، لەبەرئەوە دەبینین مامەڵەکردنێکی ئەهاوا لەگەڵ ڕۆحانییەت و دونیا و ژیان، ناچارە مامەڵە لەگەڵ بۆچونێک بکات، چەندە سەروکاریی لەگەڵ فەلسەفەی مەرگ و مردن هەیە، هێندە لەپەیوەندییدایە بەژیان و هیومانیزمەوە که خۆی لەکاراکتەرێکی وەک “دالای لاما” دەبینێتەوە که بەدوای ماناکانی ژیانەوەیە، بەردەوام ڕۆڵی جەنگاوەرێک دەبینێت لەبەرامبەر مردندا لەبەرخود دایە.
روونتر بڵێیت: “دەلای لاما عەدالەت لەکوشتندا نابینێت، کوشتن و مردنێک لەپێناو هاوسەنگکردنەوەی جەلادێک و مەزڵومێک، ئەمەش واتادانە بەپەیوەندیی لەگەڵ مردن و مەرگدۆستییدا”.
هەمان دیدیش لای بەختیار عەلیی ئامادەیە، هاوکات هیچ پاساوێک بۆ کوشتن نییە.
هەروەک “دەلای لاما” دەڵێت: “دەشێ کوشتنێ سەگێک سیستمی جیهانی سەراوژێر بکات”. ئەوەی کاک موحسین کاری لەسەر دەکات؟ ئەم دنیابینیی و تێگەشتنەیە.
گۆشەیەکی دیکه کە جێگای گرنگییە لەم کتێبەدا؛ مامەڵەیەکی تایبەت و فراوانە لەگەڵ چەمکی عەدالەتدا، فراوان بەواتای سەرکێشانی ئەم کتێبە بەلای فەلسەفەی گریکییدا، تایبەتیشە بەوەی تەنها مامەڵەیەکی پەتیی ڕووتی نییە بەلای فەلسەفە و زانستی یاسا، بەڵکو سەرکێشانییەتی بەلای کەسێتییەکی تایبەت و جیهانییدا، ئەویش “دالی لامایە” پێموابێت ئه و دیدەی کاک موحسین دادەبڕێت لەگەڵ ئه و دونیابینییەی بەسەر ڕۆمانی شاری مۆسیقارە سپییەکانی بەختیار عەلیی-دا هەیە، هەوڵی کاک موحسینە لەگەڵ ڕۆحانییەتی”دەلای لاما”دا.
لەپاڵ ئەم هەوڵەی کاک موحسیندا، فۆرم و واتادانەوەیە بەچەمکی یاسا، یاسایەک دابڕاوە لە بەراوردی ڕوتی جەلادێک گیرۆدەبێت به مەزڵوم بوون.
یاسا تەنها مامەڵەیەکی فیکریی و عەقڵانی ڕووت نییە، بەڵکو؛ هەڵگری بەرخودی ڕۆحانییە بۆ لێخۆش بوون، لێبوردن، پەروەردە، سنگ فراوانیی…تاد.
تا ئاستێک یاسا کاری پاراستنی مافی کوشتن نییە، زیاتر سەروکاری لەگەڵ بەرهەمهێنانەوەی بەها و پەروەردە و هیومانیزمی نێوان دوو جەنگاوەرە، جەنگاوەرێک عاشق بەقیینە، لە بەرامبەر جەنگاوەرێک تینوو بە تۆڵە، بەڵکو ئاشتکردنەوەی ئەم دووجەنگاوەرەیە بەجۆرێک فێر لێبوردن بکرێن، لەگەڵ پەروەردەدا ڕام بکرێن.
گەر بەواتا خێڵەکیی و باوەکەی “یاسا کاری پاراستنی مافی کوشتن بێت” یاسای ستەمکاریی”، لەم هەوڵەی کاک موحسیندا یاسایی پاراستنی مافی ژیانە، بەجۆرێک، یاسا دەرگییرە به پارستنی شکۆی مرۆیی بوونی مرۆڤ و پاراستی جیهان، ڕۆحانییەتی مرۆڤ، تا ئاستێک یاسا وەک فۆڕمێکی نادیار و نەبیندرا و کاری پیرۆزکردنی جیهانی نادیار و شاراوەی مرۆڤ و بونەوەرە، مرۆڤ گەر گەوزابێت له نێوان تەپوتۆزی دڵڕەقیی و جەلادبووندا، ئەوا هێشتا وەک بوونێک نەفی ناکرێت، کاری جەلاد گەر چەپاندن بووبێت، ئەوا کاری مەزڵومێک پەیوەندیی کردنی جەلادە بەجوانیی و ڕووناکیی و ژیان و دونیا.
بەپێچەوانەوە یاسا لای بەختیار وەک دەستێکی نادیار، هێندە سەروکاری به مامەڵە و ڕەفتار هەیە لەگەڵ دەرەوەی مرۆڤ و بوونەوەرەکاندا، هێندە لەپەیوەندییدا نییە به دونیای نادیار و شتە شاراوه و پەنهانەکانی مرۆڤەکان. واتە؛ لەپەیوەندییدا نییە به ڕۆحانییەتی مرۆڤ؟ بەڵکو له ڕەفتاری بەختیار عەلیی لەگەڵ واتاکانی مەرگ، زیاتر مەیلێکە بەلای کوشتنی ماهییەت و بوونی مرۆڤ، ئەمەش دەرگییربوونە لەگەڵ ئه و دونیا باوەی لەگەڵ چەمکەکاندا هەیە.
”یەکەمین پەیوەندیی مرۆڤ بەیاسا و ڕێسا؛ پەیوەندیی مرۆڤە به تەرز و بانگەشە ئاسمانیی و ڕۆحانییەکان، یاسا پێش ئەوەی هەوڵێکی عاقلانیی و فیکریی بێت، هەوڵێکی میثۆلۆژیی ڕۆحانییە.”
بابەتێکی گرنگتر و پڕ بایەخی تری ئەم کتێبە؛ ئەو چەمکە هارمۆنیایە بەڵام چ هارمۆنیایەک؟
هارمۆنیایەک سەرلەبەری لە نێوان خولانەوەی کاردانەوە و دژە کاردانەوه، لە پەیوەندییدایە (به و واتایەی لای “بەختیار عەلیی” له پەیوەندییدا بە ڕۆمانی ناوبراو ئامادەیە)، هەوڵی کاک موحسین دیسان خەریک بەرکەوتنێکی نوێ و ژیارییە؛ بە جۆرێک، هارمۆنیا له ناو گشتێک و دۆخێکی تایبەتدا، تەنها له کاردانەوە و دژە کاردانەوە ناوەستێت، بەڵکو هەوڵدانە بۆ نەرمکردنی پەیوەندیی تاک و گشتێک کە ئامادەیە له پانتایی پەیوەندیی تاکەکاندا.
وەک گوتم:” پاراستنی ڕۆحانییەت له پەیوەندییدا بەژیانەوە، بییرهێنانەوەی دید و دونیابینیی “دەلای لاما”یە”
دیسان هارمۆنیا، لەم هەوڵەی کاک موحسین ئەدیبدا؛ بونیادنانی تۆڕێکی فراون و یەکێتییەکی فراوانە لەگەڵ مەجڕای ئومێد و لێبوردەیی و ژیان و هیومانیزمدا، بە جۆرێک هارمۆنیا لێرەدا هەڵهاتنە له هارمۆنیایەک که گیرۆدەی گشتێک بێت لە سەربنەمای چەپاندن و دیسپۆتیزمی مەجالە گشتییەکان بەسەر مەجالە تایبەتییەکاندا خۆی گرتبێت، هارمۆنیا لێرەدا دیدێکی گەشبینە بەوەی شتەگەلێک نابێتە بابەت و لەم شوناسەی هارمۆنیا دا شوێنێکی واناگرێت کە دژی ماناکانی ژیان بێت، هاوکات، دەسدرێژیی بۆ سەر واتاکانی ژیان وەک ڕێسایەکی گەردوونیی ببینێت، هارمۆنیا لێرەدا قەبڵاندنێکە واتا وەک ناوکی ژیان دەبینێت، ڕەفتار لەگەڵ مردندا بڕاوەتەوە و خودێک لە ناو ئەم هارمۆنیایە دا ڕۆڵدەگێڕێت که دەپەرژێتە سەر ژیان و دونیا.
هارمۆنیا لەپانتایی ڕۆمانی “شاری مۆسیقارە سپییەکان” لەلای بەختیار عەلیی، بییرهێنانەوەی ئازار و دەرهاویشتەی مرۆڤی ڕۆژهەڵاتییە، واتە هارمۆنیایە کە مرۆڤی ئێمە بەشێوەیەکی غەمگین و داڵشکاو و مات پیشاندەدات، بە جۆرێک پەیامی بەختیار عەلیی هێندە ڕووی له ڕۆژئاوایە هێندە ڕووی له ڕۆژهەڵات نییە! گەر وانەبێت، خۆ مرۆڤی ئێرە ماندوە له و جۆرە هارمۆنیا و غەمگینییە، چ پێویست دەکات دۆخێکی ئەهاوا ئاوارته و پڕ ئازار پیشانی بونەوەرگەلێک بدرێت که له هەناوی ئەم گێژەڵوکەدان، دۆخێکیان بۆ نوسیتنی له و شێوەیە خۆشکردبێت، هەم دیسان بێیتەوە هەمان بلورە و شمشاڵی کۆن کە بۆنی ستوی سوتاوی لێدێت بۆ مرۆڤی ئێرە بژەنیتەوە! ئەی کەی مرۆڤی ئێرە پێبکەنێت؟ بە جۆرێک ئەم هارمۆنیایە شتێکی تازە نییە بۆ مرۆڤی ڕۆژهەڵات؟ مرۆڤی ئێرە دابڕاو نییە له ئازار و بەرخودی ژینگە و چەپاندنی مەجالە تایبەتییەکان لەلایەن گشتێکەوە کاری لەسەر گشتاندنە، مرۆڤی ئێرە به سروشتی خۆی، بەدەرگیربوونی لەگەڵ ژینگەی ئێرە، به و مەجەڕا مێژووییەی لێرە له گوزەردایە، مرۆڤێکە ئازاری لێ دەتکێت، ئه و ئازارانەی بەختیار عەلیی کەوەک هارمۆنیایەک پیشانی تاکی ئێرەی دەدات، نامۆ نییە بەمرۆڤی ئێرە؟ بەڵکو ژیان لێرە ژیانکردنێکی بەردەوامە لەگەڵ ئه و هارمۆنیا و ئازارانەدا.
هارمۆنیا لەپەیوەندییدا بەزەمەن و شوێنی مرۆڤی ئێرە که ڕۆڵی باڵ بۆ باڵندەیەک و هەوا بۆ و جود و ئاو بۆ ماسی دەگێڕێت. هارمۆنیایەک دەخوازێت چەندە لە هەوڵی پیشاندانی مرۆڤی ئێرەیە به ڕۆژئاوا، به شێوەیەکی مات و کۆسکەوتو و غەمگین، دەبێت هارمۆنیایەک بێت بەلای مرۆڤی ئێرەدا، پڕبێت له گەشبینیی و ئومێد و ژیان. بەختیار عەلیی ئه و وێنەی پیشانی ڕۆژئاوا دەدات هەمان وێنەیە که پیشانی بونەوەری ئێرەی دەدات، هەوڵی کاک موحسین لێرەوەیە، کارکردنە لەسەر ئەم ڕووەی هارمۆنیا بۆ مرۆڤی ئێرە، گەر بەختیار عەلیی ئه و کارەی نەکردبێت، ئەوا نائاگا بێت یان بە مەبەست، زەمینەی بۆ لە دایک بوونی ئەم هەوڵەی کاک موحسین ئەدیب خۆش کردوە.
بەپێچەوانەوە لەم هەوڵەی کاک موحسین ئەدیبدا؛ هارمۆنیا پەیوەست نییە به بییرهێنانەوەی ئازار و هارمۆنیایەکی ڕزیو و سواو کەکار لەسەر نۆستالیژیا و سۆزی تاکی ئێمە دەکات و بەردەوام برینەکانی دەکولێنێتەوە، هارمۆنیا لێرەدا بییربردنەوەی ئه و ئازارانەیە، بە شێوەیەک بونەوەری ئێرە بپەرژێنە سەر ژیان، دەستی مرۆڤی ئێمە دەگرێت بۆ لێخۆشبون و پاراستنی مانا و واتای ژیان، گەورەترین سزا دروستکردنەوەی جەلادە بۆ دۆخێکی هاوسەنگی ڕۆحانیی و بەرکەوتنی لەگەڵ ئه و مەجالانەی ڕۆژانە توش بەرکەوتن دەبێت لەگەڵ دونیادا.
هارمۆنیای بەختیار عەلیی له نێو ئەم هارمۆنیایەدا، کاک موحسین کاری لەسەر کردوە، هارمۆنیای “ئەزمون”ە، چیتر هارمۆنیایەک نییە کاری لەسەر بکرێت، بەڵکو هارمۆنیایەک گرنگە مرۆڤی ئێرە تێیدا پێبکەنێت و بەشادییەوە ڕوو له مرۆڤی ئێرە بوەستێت. گرنگییەکی دیکەی ئەم هەوڵەی کاک موحسین ئەدیب لەپەیوەندییدا بەهارمۆنیا؛ هەبوونی ویژدانە، ئەگەر بە هارمۆنیای ویژدانیی ناوزەندی بکەم زۆر دروستە؟ پەیامی ئەم جۆرە لە هارمۆنیا بەستنەوەی پەیوەندیی و دۆخ و مەجالەکانە، لەسەر بنەمای نەرمی نواندنێکی گشگیر لە نێوان مەجالەکان(تایبەت، گشیتی). کارەکتەری ناو ئەم هارمۆنیایە لە دۆخی کاردانەوه و دژە کاردانەوەدا ڕۆڵناگێڕێت؛ بەڵکو وەردەسوڕێت بۆ قبوڵکردنی مەجالەکان، جۆرێک لە پەیمانی کۆمەڵایەتیی: پابەندە به ژیانکردنێکی پلورالیزمانە لەگەڵ تێگەشتن، و مەجالی نەرم، وردە پەیوەندیی و جوڵەکردنی مرۆڤ لەکات و شوێنە سڕکراوەکان.
لە پەیوەندییدا به هارمۆنیا، مرۆڤ و بونەوەر له و هارمۆنیای که بەختیار عەلیی خەریک به کێشانییەتی، مرۆڤێکی پاسیڤ و کشاوەیە، بەردەوام شین دەگێڕێت، عاشق بەگریان و غەمگینییە! دەست لەئەژنۆ تەماشای ڕووداو و شتەکان دەکات، ناتوانێت لە ناو مۆدێرنەدا وەک بونێکی بەرگریی کار ئامادەبێت.
بەپێچەوانەوە؛ ئه و کاراکتەرەی لە نێو هارمۆنیای کاک موحسیندا ڕۆڵدەگێڕێت، مرۆڤێکی کارایە، بەردەوام لەگەڵ خۆسازییدایە، بەردەوام لە جوڵە و پەیوەندییدایە، هارمۆنیایەکی ڕە شبین-یش نییە، بەردەوام لەگەڵ ئاماژه مرۆییە کانی مۆدێرنەدا لە گەشبینی و فراوانکردنی مەجال و پەیوەندییەکانیدایە.
لە کۆتاییدا ئەم بۆچونەی ئێمە گرنگیی-دانێکی زیاترە به بەختیار عەلیی و هاوارێکە له خوێنەران کەئەم هەوڵەی کاک موحسین بکەن بەسەرەتایەکی گەشبین بۆ خوێندنەوە[1].