خوێندنەوەیەک بۆ کتێبی #سیاسەتی جیهانی#
#ئومێد قەرەداغی#
پرسی (سیاسەتی جیهانی) یەکێکە لە پرسە هەستیار و گرنگەکانی ئەمڕۆ، چ لەناوەندە ئەکادیمی زانستییەکاندا، و چ لە ناوەندی نێودەوڵەتی و بڕیاری سیاسیدا، چونکە وڵاتانی جیهان زیاتر لە هەر قۆناغێکیدیکە کاریگەرییان لەسەر یەکتر هەیە، زیاتر لە هەر کاتێکی دیکە گرفتارن بەدەست چەندین کێشەی سیاسی، ئابووری، ژینگەیی، تەندروستیەوە، ئەم کێشانە بەتەنها لەچوارچێوەی کێشەی نێوان دوو وڵاتدا نامێنێتەوە و کاریگەری لەسەر کۆی کایەکانی ئاسایش و سیاسەت و ئابووری و تەندروستی جیهانی هەیە، بەتایبەت لەم سەردەمەدا کە وڵاتانی جیهان بە ڕادەیەکی زۆر پێکەوە گرێدراون، ئەم پێکەوە گرێدراوییە تەنها ئەنجامی کاریگەری و گەشەکردنی میدیاکان نیە، تەنها ئەنجامی پەرەسەندنی هۆکارەکانی پەیوەندیکردن نیە، بەقەد ئەوەی ئەنجامی تێکڵاوبوونی ئابووری و سیاسی نێوان وڵاتانە، دروستبوونی قەیرانی ئابووری لە بەشێکی جیهاندا کاریگەری گەورەی لەسەر وڵاتانی دیکەی جیهان هەیە، دروستبوونی قەیرانێکی تەندروستی لە گۆشەیەکی بچووکی جیهاندا، تەواوی جیهان ڕووبەرووی گرفتی قووڵی ئابووری و تەندروستی و چالاکی مرۆیی دەکاتەوە، لەم ڕوانگەیەوە پرسی (سیاسەتی جیهانی) بۆتە پرسێکی گرنگ و قابیلی لێکۆڵینەوە و گفتوگۆکردن، لەسەر ئاستی دنیادا چەندین لێکۆڵینەوە و بابەتی تیۆری و فکری سیاسی جیاواز بەرهەمهێنراوە، بە خۆشحاڵییەوە لەناو کوردیش لێکۆڵینەوە لەم بابەتە دەستیپێکردووە، لەم دواییەدا کتێبی (سیاسەتی جیهانی) لەنووسینی برای نووسەر و سیاسەتمەدار کاک بەرزان ئەحمەد کوردە کەوتە بەردیدەی خوێنەران، ئەم کتێبە هەوڵێکە بۆ لێکۆڵینەوە لە چەمکی سیاسەتی جیهانی و تایبەتمەندییەکانی، خاڵی جیاکەره و جیاوازییەکانی چەمکە هاوشێوە کانی وەک سیاسەتی نێودەوڵەتی، سیاسەتی جیهانی، پەیوەندی نێودەوڵەتی، نووسەر لە سەرەتای کتێبەکەیدا ئەوەی بە گرنگ دەزانێت کە جیاوازی چەمک و زاراوە هاوەشێوەکان ڕوون بکاتەوە بۆ ئەوەی خوێنەر لەرووی ناسینی چەمک و زاراوەکانەوە نەکەوێتە هەڵەوە، بۆ نموونە لەسەر جیاوازی نێوان سیاسەتی نێودەوڵەتی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان دەڵێت: (سیاسەتی نێودەوڵەتی لەسەر بنەمای لێکۆڵینەوە و ڕەوشی پەیوەندییەکانی نێوان وڵاتانە، بەڵام پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکان تەنها لێکۆڵینەوە نیە لە پەیوەندی نێوان وڵاتان، بەڵکو لێلکۆڵینەوەیە لە دامەزراوە نا حکومییەکان و ڕێڕه و و ئاڕاستەی سیاسی نێوان میللەتانیش دەخاتە بەر باس و لێکۆڵینەوە)، سەبارەت بە جیاوازی نێوان سیستمی نێودەوڵەتی و کۆمەڵگای نێودەوڵەتی دەنووسێت: (سیستمی نێودەوڵەتی یەک سیستمی ئاشوبدارە و دەوڵەتان لە ڕێگای سیاسیەوە بەدوای بەدەستهێنانی هێزن، بۆیە دەبینین مافی نێودەوڵەتی کاریگەری نەکردۆتە سەر پەیوەندی نێوان وڵاتان، بەڵام کۆمەڵگای نێودەوڵەتی گرنگی زۆریان هەیە بۆ پاراستنی سیستمی ئاسایش و مرۆڤدۆستی و دادپەروەری و پێکەوەژیان).
$تیۆرە سیاسیە نێودەوڵەتییەکان$
لەگەڵ سەرهەڵدانی دەوڵەت و قەوارە سیاسیەکاندا، جۆرێک لە لێکدانەوەش بۆ ئەم پەیوەندییانە هاتۆتە ئاراوە، هەمیشە ژمارەیەک تێز و ڕوانگەی تیۆری هەبوون هەوڵی ڕاڤەکردن و لێکدانەوەی ئەم پەیوەندیانەیانداوە، بێگومان ئەمەش بە ئاڕاستەی لێتگەیشتن لە سروشتی پەیوەندییەکان و بە ئامانجی باشترکردنی ئه و پەیوەندییانە، لەگەڵ سەرهەڵدانی دنیای مۆدێرنیش، پەیوەندی نێوان وڵاتان بابەتێکی گرنگی شرۆڤە و لێکدانەوە بووە، لەم بوارەدا تێورە سیاسیەکانیش بۆ ڕاڤەکردنی پەیوەندی نێوان وڵاتان هاتوونەتە ئاراوە، نووسەر لە کتێبەکەیدا لەژێر تایتڵی (تیۆرە سیاسیە نێودەوڵەتیەکان) ڕانانێک بۆ بەشێکی گرنگ لە تیۆرە سیاسیەکان دەکات کە ڕاڤەی پەیوەندی نێودەوڵەتییەکان دەکەن، باس لە هەردوو تیۆری، (هاوسەنگی ڕاگرتنی هێز) و، تیۆری (ریالیسمی سیاسی) دەکات، کە ئەم دوو تیۆرە بە درێژایی سەد و پەنجا ساڵ (1800-1950) دەستیانگرتبوو بەسەر لێکدانەوەی پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکاندا، بەڵام لەگەڵ دەرکەوتنی جەنگی یەکەمی جیهانیدا ئەم تیۆرە کەوتە ژێر پرسیارەوە، بەڵام گفتوگۆکان و لێکۆڵینەوەکان لە هەردوو تیۆرەکە و توانای تیۆرەکە لە تەفسیرکردنی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا هێشتا جێگای مشتومر بوو.
$بەدیهێنانی جیهانێکی باشتر$
نووسەر بە وردی شرۆڤەی تیۆری تیۆری لیبرالیسم و، تیزەکانی ئه و تیۆرە بۆ سەقامگیری سیاسی دەخاتە ڕوو، باس لە گرنگترین ئه و هۆکارانە دەکات کە دەتوانن پێکەوە بەشدار بن لە باشترکردنی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و بەدیهێنانی جیهانێکی باشتر، ئەمە سەرەڕای باشکردنی تیوری نێودەوڵەتی فێمینیزم، ئەم تیۆرە لە ڕوانگەیەکی جێندەرییەوە لە چەمکی سیاسەتی نێودەوڵەتی دەروانێت، نووسەر پێیوایە (تیۆری فێمێنیزم، بریتیە لە پەرچەکردار و کاردانەوەیە لەبەرانبەر ڕیالیسمدا و پێیانوایە سیستمی نێودەوڵەتی لەسەر بنەمای باوکسالارییە، دەڵین ئەگەر ژنان بەشدارییەکی زیاتر و کارایان هەبی لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا ئەوا سیاسەتی نێودەوڵەتی شێوازێکی مرۆڤدۆستانەتر لەخۆ دەگرێت و هاوکاری نێودەوڵەتی زیاتر دەبێت).
دواتر و لە چوارچێوەی شیکردنەوەی گرنگترین تیۆرەکانی بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، نووسەر باس لە بابەتی تیۆری بونیادگەرایی دەکات، بونیادگەراکان پێیانوایە خەسڵەتی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان بەدرێژایی مێژووی ئەوە دەردەخات، کۆمەڵەی هەمە جۆر لە یەکتێیە فەرمییەکان هەن، گروپبەندی هەمەجۆر و نافەرمی دروست دەکەن و پەرچەکرداری دوژمنکارانە ئەنجام دەدەن، دەبیتە هۆی پەیدابوونی سیتمی دوو جەمسەری و چەند جەمسەری، دواتر شرۆڤەی تیۆری پۆست مۆدێرن دەکات، ئەم تیۆرە ڕیشەیەکی مەعریفی هەیە، ڕەخنەی توندی لە تێزی مارکس و دەرونشیکاری فرۆید دەگرێت، تیۆری پۆستمۆدێرنەکان بەرادەیەکی زۆر کاریگەرە بە تێزی میشیل فۆکۆ سەبارەت بە پەیوەندی نێوان مەعریفە و دەسەڵات، ئەمە وێرای باسکردن لە تێوری ئایدیالیسم دەکات کە لە لێکدانەوەی پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکاندا.
$سیاسەتی جیهانی$
نووسەر بەشی زۆری کتێبەکەی تەرخانکردوە بۆ شرۆڤەکردنی چەمکی سیاسەتی جیهانی، بە شێوەیەکی ورد لە پەرەسەندنی مێژوویی و تیۆرییەوە لە سیاسەتی جیهانی دواوە، شیکاری هەموو ئه و پێشکەوتنە سیاسی و ئاڵوگۆڕانە دەکات کە لەپەیوەندییە جیهانیەکاندا ڕوویانداوە، ئەمە سەرەڕای لێکۆڵینەوە لە تیۆرە نوێیەکان بۆ باسکردنی پەیوەندی نێوان وڵاتان، لەوانەش تیۆری بەناوبانگی سامۆیل هانتینگتون کە پێیوایە دنیا بەره و حکومەتی جیهانی دەچێت.
سیاسەتی نێودەوڵەتی هاوچەرخ بەشی زۆری دەگەرێتەوە بۆ پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکانی ئابووری سەرمایەداری و جوگرافیای سیاسی و سیستمی دابەشکردنی کار، لە ئابووری سەرمایەداریدا بەهۆی زۆری کەڵەکەبوونی کاڵا و زیادبوونی توانای گەورەی بەرهەمهێنان، توانای ئەوه نەبووە کە ئەم کاڵایانە لە سنووری بازاری نیشتیمانی ساغبکرێنەوە، نە دەتوانرا سنووری بچووکی بازارە ناوخۆییەکان لێشاوی بەرهەمهێنانی کاڵا لەخۆ بگرێت، ئیدی فۆرمێکی نوێ بۆ دروستکردنی بازار و ساغکردنەوەی کاڵاکان پێویست بوو کە ئەویش بازارێکی جیهانی بوو، بازارێک لە دەرەوەی سنووری نیشتیمان کە زۆرترین خواست لەسەر کاڵا و خز مەتگوزارییە بەرهەمهێنراوەکانی سەرمایەداری بهێنێتە ئاراوە، ئەمەش سەرەتایەک بوو بۆ بەستنی چەندین پەیماننامەی نێودەوڵەتی بە ئامانجی فراوانکردنی بازاڕ ئاڵوگۆڕی بازرگانی و ئابووری، دواتریش پەیماننامەی سیاسی و ڕێکەوتنی سیاسی نێوان وڵاتانی بەدوای خۆیدا هێنا، ئەمە بنەمایەکی بەهێز بوو بۆ دروستبوونی سیستمێکی جیهانی لە پەیوەندی نێوان وڵاتان، ئەمە جۆرێک لە بەرژەوەندی هاوبەش و سەقامگیری سیاسی هێنایە ئاراوه، بەڵام بێگومان ئەمە بێ کیشە تێنەپەریوە، هەردوو جەنگی یەکەم و دووەمی جیهان دوو جەنگی ترسناک و وێرانکەر بوون، ئەم دوو جەنگە تەواوی پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکانی پەکخست و جیهانی دووچاری جەنگێکی کارەساتبار کردەوە، دوای ئەم دوو جەنگە سەرلەنوێ پێویستی گفتوگۆی سیاسی بیناکردنەوەی پەیوەندییەکان و گەشەی ئابووری و بازاڕ وەک پێویستیەکی ئابووری جیهانی هاتەوە ئاراوە، سەرلەنوێ خواستێکی جیهانی بۆ بیناکردنی پەیوەندییەکی نوێ لە نێوان وڵاتاندا وەک واقعێک هاتە پێشەوە، ئەم پێویستیانەش هەم وەک بەشێک لە پێداویستی دابینکردنی ئاشتی لە نێوان وڵاتاندا، هەم گەشەی ئابووری سەرمایەداری و کردنەوەی بازار و دابیکردنی زۆرترین دەرفەتی چالاکییە ئابوورییەکان، لە دوای چەنگی دوەمی جیهانی، جەنگی ساردی نێوان هەر دوو بلۆکی سۆشیالیستی و سەرمایدەاری هاتە ئاراوە، ئەمە وڵاتانی جیهان و سیاسەتی جیهانی دابەشکرد بەسەر دوو بلۆکی سیاسی و ئایدۆلۆجی و دوو جەمسەری ئابووری جیاواز و دژ بەیەکدا، ئەم جەمسەربەندییە سیاسیە جیهانییە بەردەوام بوو تا کەوتنی یەکێتی سۆڤیەت لە ساڵی 1990، ئیدی دەرگا کرایەوە بۆ سەرهەڵدانی سیستمێکی تازەی جیهانی کە دواتر بە سیستمی نوێی جیهان بە ڕابەرایەتی ئەمریکا، ئەم سیستمە مۆدیلێکی نوێی بۆ پەیوەندیە نێودەوڵتیەکان هێنایە ئاراوە، برای نووسەر کاک بەرزان ئەحمەد کوردە هەموو ئەم قۆناغە مێژوییانەی لە کتێبەکەیدا بە وردی شیکردۆتەوە، هەوڵیداوە ئه و گۆڕانگاری و بەرەوپێشچونانە دەکات کە لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا بەدیهاتوون لە ئاکامی هەردوو جەنگی یەکەم و دووەمی جیهانیدا بخاتە بەر باس و لێکۆڵینەوە، ئەمە سەرەرای شیکردنەوەی ڕای بەشێک له و تیۆریست و بیرمەندانەی دوای جەنگی جیهانی دووەم سەرلەنوێ ڕاڤەی پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکانیان کردۆتەوە، لە هەردوو ئاستەکەدا زەمینە مێژووی و تیۆرییەکانی لەدایکبوونی سیاسەتی جیهانی ڕووندەکاتەوه.
$دیاردەی بە جیهانیبوون$
لە چوارچێوەی گۆڕانکارییە نوێیەکان بە ئاڕاستەی کرانەوە بەرووی جیهاندا، بە هێواشی دیاردەی جیهانگیری هاتە ئاراوە، نووسەر پێیوایە دیاردەی بە جیهانیبوون (هەقیقەتێکە، ئومێد و ئامانجێکی باشە بۆ مرۆڤایەتی، شۆرشێکی گەورەی کۆمەڵگای مرۆڤایەتییە بۆ ئەوەی بچێتەوە سەر ڕێچکە مێژوییەکەی خۆی، واتە حەتمییەتی مێژوویی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی) بێل کلنتون سەرۆکی پێشووتری ئەمریکا، لە ساڵی 2000 لە زانکۆی نیشتیمانی ڤێتنام وتارێکی پێشکەشکرد و ڕایگەیاند (بەجیهانیبوون شتێک نیە بتوانین دژی بوەستینەوە یان ڕایبگرین، بەڵکو وەک خۆراک و ئاو هەوا وایە و دەستی لێهەڵناگیرێت، هەربۆیە ڕەوتی جیهانگیری ڕەوتێکی جیهانی هەمە لایەنەیە و جیهان ملکەچی خۆی دەکا، نووسەر وایدەبینێت: (بەجیهانیبون واتە سیستمێکی جیهانی تازە و ئه و جیهانەی بنەرەتەکەی لەسەر باوەڕی لیبراڵی دامەزراوە و قۆناغێکی سەرمایەداری تازەیە و هەمان ئه و سەرمایەدارییەی لە ڕۆژگارێکدا پاڵپشتی وڵاتانی دەکرد و دواتر پشتیگیری یەکیتیەکی ئابووری و سیاسی دەکرد، بەڵام ئه و دەوڵەتە نەتەوەییانەی سەردەمێک بەردی بناغەی سیستمی نێودەوڵەتی بوون، ئەمرۆ بوونەتە هەرەشە لەسەر سیتسمی تازەی جیهانی و جێگیربوونی ئەم قۆناغە، ئەوەی ئەمرۆ هەندێ: وڵاتی ناسیۆنالیستی و ڕژێمی نادیموکراسی تووزەلەی سۆزداری بۆ ڕابردوو لێدەدەن و دەیانەوێت لە ڕێگای تیرۆر و یاخیبوونەوە دژ بە جیهانگیری بوەستنەوە، زوو بەسەردەچن و دەبێ دەستەمۆی ئه و هێزە بن کە مێژووی مرۆڤایەتی و زانست داینەمۆیەتی).
ئەم بەرەنگاربوونەوەی جیهانگیری هەم لە فۆرمی ئیسلامی سیاسی و، هەم لە فۆرمی ناسیۆنالیستی پەرگیردا بوونی هەیە، لە پشتیشیانەوە هەوڵی تیۆری هەیە بۆ ڕەخنەکردنی ئابووری جیهانگیری و بەرگری توند لە سنوردارکردنی ئابووری لە چوارچێوەی دەوڵەتە لۆکاڵەکاندا بەڵام ئەمە بێگومان ئاکامێکی ئەوتۆی نییە و دیاردەی جیهانگیری دیاردەیەکی فراوانی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتیە و ڕێگری لێکردنی کارێکی ئێجگار زەحمەتە.
لەگەڵ پێداگیری سەبارەت گرنگی جیهانگیری نووسەر ئاماژە بەوە دەکات جیهانگیری ڕووبەروی کۆمەڵێک گرفتی بنچینەیی بۆتەوە، گرنگترینیان، کێشەی ژینگە و هەژاری و نایەکسانی جێندەری، ئەمانە دەکرێت بە هاوبەشی و لە ڕێگای پلانێکی تۆکمە و گەشەسەندنی ئابووری و کۆمەڵایەتییەوە چارەسەر بکرێن، سەرەنجام جیهانگیری وەک مۆدێلێکی نوێی پەیوەندیی جیهانی خۆی دەسەپێنێت، ئەم مۆدێلە گەشەپیدانی کەلتوری و سیاسی جیاواز بەدوای خۆیدا دەهێنیت، دەرفەتی گەشەکردنی ڕژێمە دیکتاتۆر و خۆسەپێنە لۆکاڵیەکان کەم و بچووک دەکاتەوە، دەرفەتی مانەوەی ئابوورییە نیشتیمانییە سنوردارەکان بە بێ تێکەڵبوون بە بازار و ئابووری جیهان نەماوەتەوە، بوونی ئابووریەکی جیهانی زەمینەی هاتنەئارا و کارابوونی سیاسەتێکی جیهانی دەستەبەر دەکات.[1]