$ژیواینامە$
وەلی دېوانە شاعېرێ کوردو خاوەنو دیوانە شېعرێن بەزوانی هۆرامی. شېعرەکۍ وەلی دېوانەی ئینێ دنیاو عەشق و وەشەویسینە، وەشەویسی پەی مەعشوقەکېش بە نامۍ(شەم)ۍ، کە زیاتەریچ بە (وەلی دېوانەو شەم) پېسە داستانێ دڵداری ئەشناسیان. دیار نیەن کە وەشەویسەکۍ وەلی دېوانەی نامېش (شەمسەنە) و کوڵەکریێنۆ پەی(شەم)ی، یان بە ماناو ڕوشنایی مێ کە فرەو شاعېرەکان و مەدرەسەو هۆرامی وەشەویسەکېشا وېناکەردېنە بە(شەم) و وېچشا بە(پەروانە) کە پەی یۊترینی مەسۊچان. سەردەمو ژیوای و ساڵەو ئامای دنیای و مەردەیش ڕۊشن نیەن، ئانەی تا ئیسە نویسیان نزیکەن جە ئەفسانەی و حیکایەتێ چنیێ. تەنیا نیشانێ وەردەسە کە پەشتیش پەنە بەسیۊ پەی دیاریکەردەی سەردەمو ژیوایش دوۍ پارچە شېعرۍ، کە یەکەمەشا وەلی دېوانەی کیاستېنە پەی (کەیخوسرەو بەگ) کە سەرعېل و جافی بیەن و داواو یارمەتیش وەنە کەردەن.
یا وە گەنج و ماڵ، یا وە زوری وېش
شاد کەردا خاتر پەروانەی دڵ ڕېش
بکەردا هیممەت چوون خان حاتەم
شەم واسڵ وە من، من واسڵ وە شەم
کەیخوسرەو بەگ ساڵەو(1820ز) سەروک و عېل و جافی بیەن، ئینە نیشانە مڎۊ کە وەلی چا زەمەنەنە ژیوان.
بەڵگەی دووەم، دوۍ شېعرۍ ڕەنجوری شاعېری کە یوەشا پەی وەلی دېوانەیش نویستېنەو داواو پېوەڼی و دوسایەتی کەرۊن چەنیش، دووەمەشا پەی مەرگ و وەلی دېوانەی نویستېنەش کە ساڵەو(1798ز) نویسیێنە. بە پاو ئا دووە بەڵگەیە وەلی دېوانە جە کوتاو سەدەی هەژدەو سەرەتاو سەدەی ڼوزەینە ژیوان.

نامێوە (ڕەنجووری) شاعېری پەی (وەلی دېوانی)
چن بەیتێش منویسمۍ:
میرزای خاس خەیاڵ، میرزای خاس خەیاڵ
میرزای خولاسەی خاسەی خاس خەیاڵ
دانای دوڕشناس کان کۊی کەماڵ
سەڕڕاف بۍ لاف باخەبەر جە حاڵ
شوعەرای سینە ساف گەنجینەی ئەبیات
بەیت و فەرد شیرین(شېخ سەعدی)سیفات
جانوشین نە جای (جامی) جەوهەر بار
جەواهېر فرۊش سەرچەشمەی ئەشعار
لېوەی لەب لاڵ لەیلۍ بەینەتان
شەیدای شېوەی ناز شیرین خەسڵەتان

دماتەر داواو دوسایەتی و نامېش جەنەکەرۊن:
ئومېدەن میرزا من بعد الایام
نامەی ئینشای تۊ کەم نەبۊ جە لام
(ڕەنجووری)م ڕەنجوور ماجەرای دنیام
پەی جەواب نامەی فەردت چەمەڕام

جوابنامەو وەلی دېوانەی پەی ڕەنجووری شاعېری:
مەولای لاڵ شوناس، مەولای لاڵ شوناس
مەولەوی ئەولەوی دانای لاڵ شوناس
هەیاسی دوڕناس ئەسڵ و نەسەب خاس
نەژادی پاکان، (نظامی) قیاس
(فیردەوسی طووسی)، (جامی) ملک جام
(خاقانی) خەیاڵ، (ئەنوەری) ئەیام
(سەعدی) سوخەندان، بەحری مەعانی
(حافیزی) شیراز، (صائب)، سانی
هەنی چن شەعرای ئاسف نیشانان
دەرس نە مەدرەسەی علم تۊ وانان
غەوواصی موحیت، دەریای عولوومی
شېعری مەسنەویت، مەر (مەولای ڕوومی)
تۊ شاڵڵا هەنی پایەت بۊ زیاد
من چېشم کە نام من ئاردی وە یاد
غەرەز هەر ئېدەن بوزورگیت کەردەن
نام بەندەی وېت وەیاد ئاوەردەن
هەڵبەت وېت وە حاڵ پەشېویم زانان
جە ڕووی ئیلتیفات نامەت کیانان
کەردەنت ئېزهار مەولای کەرەم سەیل
تۊ ساحیب لوتفی، یاعنی من بۍ مەیل
من قەسەم وە زات ئەو کەس یەگانەن
دایېم نامی تۊم وېردی زووانەن
هەرچن وە خزمەت تۊ ئاشنا نیم
بەڵۍ جە فیکرت ساتێ غافڵ نیم
کەلامت سەرمەشق ئینشای زەینمەن
نامت بینایی هەردوو عەینمەن
(لا تشبیە) چوون(وەیس) فەرموودەی ڕەسووڵ
هەر هام نە تەحسیل، وەسڵت کەم وسوول
نەوا بواچی جەو زامن دووریم
دېوانەی بەندەی مەولای (ڕەنجووری)م

پیرەمێری شاعېر بەشێ جە شېعرەکان و وەلی دېوانەیش فاڕێنۍ پەی سۆرانی یام لەهجەو سلېمانی کە دماتەر ئاوازشا پەی نریانەرەو کریێنۍ بە گورانیۍ:
ئەی شەمی شەوان، ئەی شەمی شەوان
ئەی شەمی بە شەوق، چل چرای شەوان
ئەی زیندەگی من هەی ڕۆحی ڕەوان
هەی گلێنەکەی دیدەی بێ خەوان
هەر من پەروانەی پەڕ سووتاوی تۆم
هەر من گیرۆدەی زوڵفی خاوی تۆم
تۆ جارێ نایەی وەسەر وەختی من
ناپرسی ئەحواڵ زامی سەختی من
ناپرسی ئاخۆ من بۆ تۆ چۆنم
بێ باکیت لە ئاهی قرچەی دەروونم

بە سەرنجدای شېعرەکان و وەلی دېوانەی پەیمان بەرمەگنۊ کە (وەلی نەیاوان بە شەمۍ) بە ناکامی سەرەش نیانۆ.
بۍ مروەتیت کەرد ئەی شەم دەربارەم
من پەی تۊ قەیسی سیا ستارەم
واڎەی من و تۊ دیوان و خوڎای بۊ
مەر من جەو دیوان دادم ڕەوا بۊ
وەرنە ها ئیسە تۊ بە سڵامەت
شکایەت و من کەوت ئەو قیامەت
دیسان ماچۊ:
بەڵام وەسیەتم ئېدەن جە لاتان
هەرچن کەوتەنان دوورە وەڵاتان
تەنیا مەزارم نە ڕای خېڵان بۊ
نزیک هەوارگەی جاف و گوران بۊ.

شیوەنەشېعرێ ڕەنجووری شاعېری پەی کوچی دمایی وەلی دېوانەی:
هامسەران ماتم، هامسەران ماتم
یە خەیلێ وەختەن، دڵ جە غەم ماتم
مات و پەشېوحاڵ ڕوو لە زوڵماتم
بېزار جە شادی ڕووی سەربیساتم
لېڵاوەن سەراو سەرچەشمەی زەینم
تاریکەن تەمام ڕوشنی عەینم
پەی چېش؟ پەرێ مەرگ میرزای زەمانە
مەنشوور نە عالەم (وەلی دېوانە)
شوعەرای وەش کەلام، نادیرەی ئەییام
دېوانەی پەڕ ئەقڵ (میرزا وەلی) نام
ساحېب بەیت و فەرد کامل کەماڵ بۍ
نەزم و کەلام تەڕ شیرین خەیاڵ بۍ
چرای (باجەڵان) مولک (دەڕنە) بۍ
هام قیران ئەو جەی قەڕنە نەبۍ
سینەش چوون سەدەف گەنجینەی دوڕ بۍ
دەروونش جە کان مەعریفەت پەڕ بۍ
زووان ڕەوانان (زەنگەنە) هەم (زەند)
جە واتەو فەردش هورمەگرتەن پەند
(ڕەنجووری) پەی مەوت میرزای (دېوانە)
هەر ئاخ ئاخشەن نە ڕووی زەمانە.[1][2][3]