تەڵاخانی #بانە# بووکی مەلیکی کوردستان
سەرمەد لەتیف
تەڵاخان کچی سەلیم خانی بانە ساڵی 1936 لەبنەماڵەیەکی خانەدان و نیشتمانپەروەر لەدایکبووە. سەلیم خانی باوکی تەڵاخان حاکمی بانە و #سەردەشت# بوو، گشت ئەو ناوچانەی لەژێر دەسەڵاتی داگیرکەری ئێران دەرهێنابوو و خۆی حوکمی دەکرد وەک کوردێکی نیشتمانپەروەر. لەکاتی جەنگی جیهانی دووەمدا، باپیرم شێخ لەتیفی حەفید لەگەڵ کەسایەتی دیاری شاری #سلێمانی# محێدین چنارەیی و مەلا ئەسعەدی مەحوی و هەندێک لە هاوەڵانی ڕوودەکەنە شاری بانە و لەلایەن سەلیم خان پێشوازییەکی گەرمیان لێدەکرێت. دواتر وەک ڕێزلێنان لە شێخ لەتیفی حەفید کە کوڕی یەکەم مەلیکی کوردستان بوو، سەلیم خانی بانە لەگەڵ سەرۆک هۆزەکانی سەردەشت کۆدەبێتەوە و ڕەزامەندییان لێ وەردەگرێت تا شێخ لەتیفی حەفید بکرێتە حوکمداری سەردەشت. ئەوانیش ڕازی دەبن و شێخ لەتیف دەبێتە حوکمداری سەردەشت و محێدین چنارەیی دەبێتە حاکمی سوڵح و هەروەها مەلا ئەسعەدی مەحوی دەبێتە حاکمی شەرع.
ماوەی نزیکەی ساڵێک حوکمی ناوچەکە دەکەن و بەپێی بەڵگە و وتەی ئەو کەسانەی لەو سەردەمەدا ژیاون توانیویانە ئیدارەیەکی سەرکەوتوو بەڕێوەببەن و پەیڕەوی یاسا بکەن و چەندین گرفت و کێشەی کۆمەڵایەتی ناوچەکە چارەسەر بکەن. شێخ لەتیف لەپلانیدا بووە حوکمدارییەکە فراوان بکات، بەڵام شێخ بابە عەلی برای دێت بە شوێنیدا و دەیگەڕێنێتەوە شاری سلێمانی چونکە حکومەتی ئێراقی هەڕەشەی قەڵاچۆکردنی خانەوادەکەی کردبوو ئەگەر بێت و شێخ لەتیف ڕۆژهەڵاتی کوردستان جێنەهێڵێت.
ئەم هەڵوێستە بەرز و جوامێرانەی سەلیم خانی بانە بەرانبەر شێخ لەتیفی حەفید وا لە مەلیک مەحمود دەکات داوا لە سەلیم خانی بانە بکات کچێکی خۆی بداتە شێخ لەتیفی کوڕی (لەو سەردەمەدا ئەم دیاردەیە باو بووە لەناو بنەماڵە ناودارەکانی کورد) . بۆیە سەلیم خانی بانە ڕازی دەبێت و دەڵێ کە تەڵای کچم گەورەبوو پێشکەشی شێخ لەتیفی حەفیدی کوڕی مەلیکی کوردستانی دەکەم. دواتر سەلیم خانی بانە ساڵی 1945 لەلایەن دەسەڵاتی داگیرکەری ئێرانەوە دەرمانخوارد دەکرێت و شەهید دەبێت. دوای شەهیدبوونی، سوپای داگیرکەری ئێران هێرش دەکەنە سەر #سەقز# و بانە و ئەو ناوچانە و دووبارە داگیری دەکەنەوە. لەو کاتەدا شێخ لەتیف لەسەر داوای مەلیک مەحمود ماڵباتی سەلیم خانی بانە دەباتە ماڵەکەی خۆی لە کەناروێ تا پارێزراو بن. دواتر بنەماڵەی سەلیم خان دەگەڕێنەوە بانە و شێخ لەتیفی حەفید هاوسەرگیری لەگەڵ تەڵاخانی سەلیم خانی بانە دەکات و دەبنە خاوەنی 3 کچ بەناوەکانی: #مەهاباد#، #شنۆ#، نژۆ.
هەڵوێستە مێژووییەکانی ئەم شێرە ژنە کوردپەروەرە بە جۆرێک مرۆڤ سەرسام دەکات ئەوەی لەنزیکەوە نەیناسیبێت ئەستەمە باوەڕبکات کورد شێرە ژنێکی ئاوای تێدا هەڵکەوتووە و مێژووش غەدری لێکردووە! نووسینەوەی یادەوەرییەکان لەگەڵ تەڵاخانی نەنکمدا لە بابەتێکی ئاوا خێرادا ئاسان نییە، لانی کەم دەبێت لە داهاتوودا لە دووتوێی پەڕتووکێکدا تۆماری بکەم.
تەڵاخان لە تەمەنێکی زۆر گەنجدا بوو کە هاوسەرەکەی (شێخ لەتیفی حەفید) کۆچی دوایی دەکات. لەوکاتەدا تەڵاخان بە ئیرادەیەکی پۆڵاینەوە بە پشت بەستن بە خۆی ئەرکی سەرپەرشتی بنەماڵەیەکی گەورەی مەلەکی لەئەستۆ گرت و بەباشترین شێواز بەڕێوەی دەبرد. لەوکاتەدا بەهۆی کۆچی دوایی شێخ لەتیفەوە، تەڵاخان ڕوبەڕوی بارودۆخێکی سەخت بووەوە. ئەوەبوو لەڕێی خانەوادەی بەڕێز حەمەی ئەوڕەحمان ئاغاوە پەیوەندی کرد بە مەلا مستەفای بارزانییەوە و چوونە دیداری. دایکی بەڕێزم خاتوو شنۆی شێخ لەتیف بۆی گێڕامەوە و وتی: کاتێک تەڵاخانی دایکم لەڕێی ماڵی بەڕێز حەمەی ئەوڕەحمان ئاغاوە پەیوەندی کرد بە جەنابی مەلا مستەفای بارزانییەوە، بارزانی داوای کرد بۆ سبەی چاوی پێمان بکەوێت. ئەوەبوو بۆ سبەی چووینە ماڵی کاک ئیدریس بارزانی لە گوندی ڕایات. کە چووینە ماڵی کاک ئیدریس، جەنابی مەلا مستەفای بارزانی لە ناو ئەشکەوت بوو لەشاخ بۆ خۆپاراستن لە بۆردومانی حکومەتی ئێراق. ئەوەبوو چوون بەشوێن جەنابی بارزانیدا و لەماوەیەکی کوورتدا گەیشتە لامان.
بارزانی بە تەڵاخانی وت: من برای ئێوەم و هەرچیتان پێویست بێت لەخزمەتتاندام. ئەوەبوو جەنابی بارزانی پێی باش بوو کە ئێمە دەربچین لە سلێمانی تا پارێزراو بین. پاشان مەفرەزەیەکی نارد بە شوێنماندا کە لە 8 پێشمەرگە پێکهاتبوو، بەڵام کە لە ئەزمەر هاتبوونە خوار تابێنە ناو سلێمانی، کەوتنە ناو کەمینێکی حکومەتەوە و دوانیان بریندار کران. خۆشبەختانە برینەکەیان سووک بوو و ڕزگاریان بوو، بەڵام نەیانتوانی بگەنە لامان. لەوکاتەدا تەڵاخان پەیوەندی بە کەسێکی دڵسۆزمانەوە کرد کە ناوی حسێن بەگی میرە بەگ بوو، هات بە شوێنماندا بە جێبێکەوە و دەرچووین بەرەو قڕگە. لەڕێگا کەوتینە ناو کەمینی حکومەتەوە و تەقەیەکی زۆرمان لێکرا، سەیارەکەمان چەندین فیشەکی بەرکەوت بەڵام خۆشبەختانە بە سەلامەتی ڕزگارمان بوو. کە گەیشتینە قڕگە، شەهید عەبدوڵڵا ئاغای برای فەتاح ئاغا کە چاوەڕوانی ئێمەی دەکرد پێشوازی لێکردین و یەکسەر پێی وتین ئەو تەقەکردنە لە ئێوەبوو؟ وتتمان بەڵێ. پاشان شەهید عەبدوڵڵا ئاغا بردینی بۆ #پێنجوێن#. کە گەیشتینە پێنجوێن، شەهید فەتاح ئاغا پێشوازی لێکردین و ئێمەی برد بۆ ماڵی کوڕەکانی حەمەمین خانی شیوەگوێزان (برای حەمە ڕەشیدخانی بانە) . لەوێ ماینەوە تا ماوەیەک، ئەوەبوو قەلادزێ بۆردومان کراو بەو هۆیەوە پێنجوێن چۆڵکرا و فەتاح ئاغا سەیارەی هێنا و بەڕێی کردین بۆ شیوەگوێزان و 15 ڕۆژ لەوێ ماینەوە. دواتر فەتاح ئاغا ئێمەی برد بۆ قزڵجە و 35 ڕۆژ لەوێ ماینەوە، لەوکاتەدا ئێمە یەکەم خێزان بووین کە جەنابی مەلا مستەفا ڕەزامەندی لە شای ئێران بۆ وەرگرتین بچینە ناو خاکی ئێرانەوە تا پارێزراو بین. لە قەڵای #مەریوان# جەنابی حەمەخانی کوڕی مەحمودخانی کانی سانان پێشوازی لێکردین و لە ماڵی ئەوان ماوەیەک ماینەوە، پاشان خانوویەکمان بەکرێ گرت و لەوێ ماینەوە تا نسکۆ. دوای نسکۆ گەڕاینەوە بۆ سلێمانی، لەڕێگا لە پێنجوێن جەنابی فەتاح ئاغامان بینی و فرمێسک بە چاویدا هاتە خوارەوە و وتی: ئێوەش بەجێمان دێڵن؟. ئیتر هەموو فرمێسک بە چاوماندا هاتە خوارو بارودۆخێکی زۆر سەخت بوو، چارەنووسی کورد نادیار بوو. کە گەڕاینەوە سلێمانی، تەڵاخانی دایکم بە هەموو توانایەکیەوە بەردەوام بوو لەخزمەتکردنی شۆڕشگێران و کەسانی هەژار و لێقەوماوان. لەم بارودۆخە سەختەشدا، تەڵاخان سوور بوو لەسەر خوێندنی هەرسێ کچەکەی و تا تەواوکردنی زانکۆ کۆڵی نەدا کە لەو سەردەمەدا بەهۆی بارودۆخی سیاسی بنەماڵەکەمانەوە ئاسان نەبوو کچ زانکۆ تەواو بکات. دواتریش لە کاتی جەنگی نێوان ئێراق و ئێران (1980 – 1988) ژێرزەمینی ماڵی تەڵاخان بووبوو بە پەناگەی خەڵکی ناوچەکە لەترسی بۆردومان. چەندین خێزان لەو ماوەیەدا لەو ژێرزەمیندا دەژیان و تەڵاخان خزمەتێکی زۆری دەکردن.
من خۆم شەرەفی ئەوەم پێ بەخشرا کە تەڵاخانی نەنکم پەروەردەم بکات بەهۆی ئەوەی لە سەرەتای تەمەنی منداڵیمدا لەگەڵ خاتوو شنۆی دایکمدا تووشی ڕووداوی هاتوچۆ بووین و دایکم بۆ ماوەی 3 ساڵ لەسەرجێ مایەوە بە نەخۆشی. لەو کاتەدا تەڵاخان ئەرکی پەروەردەکردنی من ئەگرێتە ئەستۆ و دواتریش کەدایکم چاک بوویەوە، من هەر لای تەڵاخان مامەوە و زیاتر لە 25 ساڵ پێکەوە ژیاین و لەخزمەتیدا زۆرشت فێربووم. تەڵاخان بۆ من لە دایک و باوک و مام و خاڵ زیاتر جێی بۆ گرتبوومەوە. لەمنداڵیمەوە تەڵاخان فێری کوردایەتی دەکردم و خۆشویستنی کوردستانی لەدڵمدا دەچاند. ماڵمان بەردەوام وەک لانکەیەک بوو بۆ داڵدەدانی شۆڕشگێرە ئاوارەکان، ماڵمان بەردەوام وەک دەزگایەکی کۆمەڵایەتی گەورە کێشەی کۆمەڵایەتی دەیان خێزانی لەلایەن تەڵاخانەوە تێدا چارەسەر دەکرا. تەڵاخان بە داڵدەدان چەندەها کەسی لە کوشتن و گرتن ڕزگار کردووە. هەمیشە ماڵی پڕ بوو لە شۆڕشگێڕەکانی کوردستانی ڕۆژهەڵات. تەڵاخان لای گەورە سەرکردەکانی کورد ڕێزێکی زۆری لێ دەگیرا بە جۆرێک قسەی ڕەت نەدەکرایەوە.
تەڵاخان پاش ململانێیەکی زۆر لەگەڵ نەخۆشیدا لە ئێوارەی 2016/1/17 دڵە گەورەکەی لە لێدان کەوت و ماڵاوایی لە کوردستان کرد. بەڵام یادەوەرییەکانی هەمیشە بەزیندوویی دەمێنێتەوە.[1]