$کودەتای شوقەکان، مەترسییەک لە ئێستا و ئاییندەدا!$
#زوبێر ڕەسوڵ#
#15-05-2022#
لەم چەند ساڵەی دواییدا یەکەم شت کە هەستی پێدەکەی لە هەرێمی کوردستان دا زیادبوونی خێرای شوقە و یەکەکانی نیشتەجێبوونە، بە جۆرێک بازرگانەکان شەو و ڕۆژییان خستووەتە سەر یەک بۆ تەواوکردنیان، بەتایبەتیش شوقە و شارە جیاکراوەکان لە گەڕەکە ئاساییەکانی دەوروبەرییان ڕۆژبەڕۆژ باڵا دەکەن و لە زیادبووندان، هەر بۆ نموونە مانگێک لەدەرەوەی #هەولێر#بیت کە گەڕایەوە دەبینی چەند باڵەخانەی نوێ سەریان دەرهێناوە، بە جۆرێک لەهەر شوێنێک زەوییەکی باش یان سەوزاییەک مابێت (ئینجا موڵکی حکومەت بێت باشتریش) هەر زوو دەکرێتە یەکەی نیشتەجێبوون. لە دوای 2003 شۆڕشێک لە داگیرکردنی زەوییەکانی هەرێمی کوردستان دەستیپێکردووە کە بەداخەوە بەشێکی زۆریشی بەناوی وەبەرهێنان و چارەسەرکردنی کێشەی نیشتەجێبوونە، ئەوەی سەیرتریشە بەشێکی هەرەزۆری ئەو یەکانە خەڵکی کەمدەرامەت نەک ناتوانێ بیانکڕێت، بەڵکوو ناتوانێ بەکرێشیان بگرێت یان هەر لە چێشتخانە و کافتریاکانیشیان بتوانێت قاوەیەک بخواتەوە. ئەوەی لە هەمووشی زیاتر ئازارم دەدات ناوی زیاد لە 90٪ ئەو یەکانەی نیشتەجێبوون و کلکەکانیان (کە کافتریا و مۆڵ و هۆڵەکانن) ناوی بیانین، تەنیا بۆ نموونە لە شاری هەولێر چەند ناوێک ئاماژە پێدەدەم: گوندی ئەمریکی، ئیتاڵی، کۆری، لوبنانی، ئیسپانی، ئینگلیزی...تاد. یانیش: سکای تاوەرز، سکای ڤیوو، وەیڤی ئەڤینییو، پارک ڤیوو، سیتی ڤیو، فلۆریا سیتی، فیوچەر سیتی، ماس سیتی، توین تاوەرز، کوین تاوەرز، کەمپەنسکی، سەن تاوەرز، ئیمپایەر، بۆلیڤارد، پێڕل ئیمپایەر، کواترۆ تاوەرز، ڕۆنا تاوەرز، ڕۆیا تاوەرز، سکای، سەن تاوەرز، ڕامی تاوەرز...تاد. هەڵبەتە ئەمە تەنیا ناوی هەندێک لەو شوێنانەیە کە ڕۆژانە لە هەولێر دەکەونە بەرچاوم، هەڵبەتە چەندانیش دیکەش بەڕێوەن! پێم سەیرە ئێمە خەریکە بە دەستی خۆمان کولتوور و زمان و دیمۆگرافیای وڵاتی خۆمان دەشێوێنین، هەڵبەتە ئەمە وایکردووە کافتریا و خواردنگە و قوتابخانە و دایەنگە و شوێنەکانی دیکەش ڕۆژبەڕۆژ ناوی بیانییان بخەنە سەر، تاوەکوووای لێهاتووە لەهەر سەرە کۆڵانێک دووکانێکی بچووک هەبێت ناوێکی بیانییان لێناوە. لێرەدا پرسیار ئەوەیە ئایا درووستکردنی ئەو هەموو یەکانەی نیشتەجێبوون لە پەرۆشییە بۆ دابینکردنی دەرفەتی نیشتەجێبوون و خزمەتگوزاری بۆ خەڵک یان مەبەستە سەرەکییەکە شتێکی دیکەیە؟
من لەم نووسیەنەدا قسە لەسەر دیوە باشەکانی ئەو بوارە ناکەم ئەگەر هەشبێت (چونکە لەڕووی سیاسی و ئابووریشەوە هەر شتێک پلانێکی ستراتیژی- دامەزراوەیی لە پشت نەبوو، لێکەوتە باشەکانیشی تەنیا کاتی و کوورتخایەنەن) ، بۆیە تەوەری سەرەکی ئەم نووسینە تایبەتە بە لێکەوتە کولتووری، سیاسی ، کۆمەڵایەتی و دیمۆگرافییەکانی شۆڕش نا، بەڵکوو کودەتای یەکەکانی نیشتەجێبوون کە وای دەبینم لە ئاییندەیەکی مامناوەنددا (5 -10 ساڵ) خراپ لەسەر دۆخی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی و تاوەکوودیمۆگرافیش دەکەوێت لە هەرێمی کوردستان. لەم بابەتە هەوڵدەدەم لە چەند گۆشەیەکدا بەتایبەت لەڕووی سیاسییەوە ئەم مەترسیانە بخەمەڕوو:
• لە دوو ساڵی داهاتوودا 40 هەزار یەکەی نیشتەجێبوون تەنیا لە هەولێر دەکەونە بازاڕەوە، ئایا بۆ ئەمە حیسابی خزمەتگوزاری وەک ئاو، کارەبا، سەوزایی و ئاوەڕۆ و توانای شەقامەکان کراوە؟
• پڕۆژەکانی نیشتەجێبوون بوونەتە هۆکاری داگیرکردنی زۆربەی زەوییە نایابەکان لە هەرێمی کوردستان، کەچی بە پێچەوانەوە دەکرێت بکرێنە شوێنی گشتی و هەموو خەڵک سوودییان لێ ببینێ، بەڵام ئێستا لەپێناو بەرژەوەندی و چاوچنۆکی چەند بازرگانێکی سیاسی خەریکە هەمووی دەکرێتە شوقەو لەسەر خەڵکی دەوڵەمەند و بیانی تاپۆ دەکرێت.
• بەپێی هەندێک لە ئامارەکانی حکومەت تەنیا لە شاری هەولێر، نزیکەی 600 هەزار یەکەی نیشتەجێبوون لەسەر خەڵکی عەرەب تاپۆکراوە، ئەمە جگە لە دەیان هەزار یەکەی نیشتەجێبوون کە لە ئاییندەدا درووستدەکرێن؛ کڕیارەکانیش بەپێی داتاکان نزیکەی 60٪ عەرەبن، بە جۆرێک ئێستا چەند نەوەیەکی عەرەب لە کوردستان گەورەبوون، ئامادەنین بگەڕێنەوە شوێنی خۆیان. بەپێی لێدوانی سەرۆک کۆماری ئێراق د. #بەرهەم ساڵح# لە کۆنگرەی گۆڕانی ئاوهەوا کە نەتەوە یەکگرتووەکان (UNDP) ڕێکیخستبوو، بەبیابانبوون لە 39٪ی خاکی ئێراقی گرتووەتەوەو لە 54٪ زەوی کشتوکاڵیی ڕووبەڕووی شۆربوون بووە. لە ماوەی ساڵی 2020 بۆ 2021 زیاتر لە 160 کیلۆمەتر چوارگۆشە بەتەواوی بووەتە بیابان و کەڵکی ژیانی نەماوە. ئەم دۆخە ژینگەییە بێگومان مەترسی لەسەر هەرێمی کوردستانیش درووست دەکات. لە باشووری ئێراق گوندەکان ڕوو لەشارەکان دەکەن، بەڵام لەداهاتووی نزیکدا شارەکانیش ژیانیان تێدا زەحمەت دەبێت! بۆیە بەدڵنیاییەوە بەشێکیان ڕوو لە هەرێمی کوردستان دەکەن و لەو یەکە نیشتەجێبوونانەی کە ئێستا لەسەر حیسابی ژینگە و سەوزایی هەرێمی کوردستان درووستدەکرێن نیشتەجێ دەبن، ئەمەش دواتر قەیرانی دیمۆگرافی، ئاو، خزمەتگوزاری و چەندان پرسی دیکە بەدوای خۆیدا دەهێنێت.
• شوقەکان و یەکەکانی نیشتەجێبوون بوونەتە هۆی چوونە دەرەوە و هەڵمژینی بەشی هەرە زۆری پارەی کاشی هەرێمی کوردستان، لەبەر کەمی متمانە بە بانکەکان، هەر پارەیەکی کاشیان دێتە دەست خەڵک دەیخەنە ناو ئەو پڕۆژانە.
• وەبەرهێننان لە کەرتی خانووبەرەدا دەرگای کردووەتەوە بۆ پەیوەندی سیاسی و کەسانی نزیک لە بەرپرسەکان و بازرگانەکان کە دەسترێژی بکەنە سەر موڵکی گشتی و داگیری بکەن. بەداخەوە، لە چەندساڵی ڕابردوودا زۆربەی ئەوانەی سوودمەندبوون لە پڕۆژەکانی نیشتەجێبوون خەڵکی دەوڵەمەند بوون نەک ئەوانەی کەم دەرامەتن.
• درووستکردنی هەستی نامۆبوون لای گەنجان، بەتایبەتیش گەنجانی دەرەوەی شار و گەڕەکە هەژارنشینەکان کە ڕۆژبەڕۆژ هەست دەکەن شوێنی نیشتەجێبوونی گەورە درووستدەکرێن، بەڵام بۆ ئەوان نین. ئەمە جگە لەوەی یەکەکانی نیشتەجێبوون جۆرێک لە هەستی چینایەتییان درووستکردووە، بۆ نموونە کۆمەڵێک شوێن یان هەندێک لەو شارانە هەموو پێداویستی خزمەتگوزارییان بۆ دابینکراوە، بەڵام لەبەرانبەردا گەرەکە هەژارنشیەنەکانیش هەن، کە لەوپەڕی نزمی خزمەتگوزاریدان. دواتر زۆرینەی سیاسییە دیار و ئەندام پەڕڵەمان و وەزیر و ڕاوێژکارەکانن لەم سیتی و تاوەرانە یان ئەوەی ناوییان لێناوە زۆنی زێڕین دەژین!. ئەم جیاکارییە چینایەتییە لە ئاییندەدا کاریگەریی زۆری دەبێت لەسەر لاوازبوونی متمانەی سیاسی نەک تەنیا بە دەستەبژێری سیاسی بەڵکوو بە خاک و نیشتمانیش.
• گرانیی نرخی کافتیریا و چێشتخانەو مۆڵەکانی بەشێک لەو ناوچانە کە نرخەکەی پێنج ئەوەندی بازارە میللییەکانە، وایکردووە گەنجێکی گەرەکە میللییەکان بە حەسرەتیشەوە نەتوانێت قاوەیەک لەو کافتیریا گرانبەهایانە بخواتەوە. ئینجا لەزۆربەی ئەو چیشتخانە و کافتریایانە زمانی سەرەکی عەرەبی و ئینگلیزییە، کوردی قسەکردن دەگمەنە، وا بڕوات دەبێتە عەیبەش!
• نەبوونی سیستمێکی بانکی و متمانە بە بانکەکان وایکردووە خەڵک چەند کاشی هەبێت هەمووی بخاتە ناو ئەو پڕۆژانەوە، ئەمەش دواجار هەڵاوسانی دارایی درووست دەکات بەتایبەت لە نرخی ئەم یەکانە و کاریگەریشی درووستکردووە لەسەر زەوی نیشتەجێبوون لە ناوچەکانی دیکەیش.
• بەگوێرەی بەدواداچوونێکی پەڕڵەمانتار (هیڤیدار ئەحمەد) لەسەر ئەنجامدانی پڕۆژەکانی وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان لە 01-08-2006 تاوەکوو15-09-2021 نزیکەی 59 ملیار دۆلار بووەتە پڕۆژەی وەبەرهێنان. واتە بە هەموو کەرتەکانی دیکەی (بازرگانی، پیشەسازی، تەندرووستی، بانکەکان، خزمەتگوزاری و گەیاندن و گواستنەوە و فێرکردن) لەکۆی پڕۆژەکانی وەبەرهێنان 48.6٪ بووە. بەڵام تەنیا لە پڕۆژەی نیشتەجێبوون و گەشتیاری کە خانوو و شوقە لەخۆدەگرێت 51٪. واتە لەکۆی نزیکەی 59 ملیار دۆلار، تەنیا 28 ملیار دۆلار بۆ کەرتەکانی (بازرگانی، پیشەسازی، تەندرووستی، بانکەکان، خزمەتگوزاری، گەیاندن، گواستنەوە و فێرکردن) بووە کەچی 30 ملیار دۆلار بۆ پڕۆژەی نیشتەجێبوون و گەشتیاری بووە. ئەمە ناهاوسەنگییەکی خراپە لە گەشەی ئابووری و پەراوێزخستنی کەرتە سەرەکییەکانی وەبەرهێنان.
لە سۆنگەی بەرپرسیارێتی و خەمی گشتی بە پێوسیتی دەزانم، تاوەکوو زووە حکومەتی هەرێمی کوردستان چیتر ڕێگە نەدات ئەو زەوییە گشتییانەی حکومەت شوقە و یەکەکانی نیشتەجێبوونی لەسەر دروسبکرێت، شارەکانمان کەمترین ڕووبەری سەوزاییان تێدایە، لەبەرانبەریشدا خەریکە بە باڵەخانەی بەرز و شوقە دەخنکێندرێن کە لە ڕاستیدا مەبەست لێی دەسکەوتنی خێرای قازانجی زۆرە نەک پێویستی بۆ یەکەی نیشتەجێبوون.
لە دوای 2003ەوە سەدان هەزار یەکەی نیشتەجێبوون درووستکراوە، بەڵام ژمارەی پارک و شوێنە گشتییەکان بەتایبەت کە گەنجان بتوانن کاتی بێکارییان تیدا بەسەربەرن بە پەنجەکانی دەست دەژمێردرێن. هەرێمی کوردستان لە بەردەم کێشەی هەڵاوسانی ڕێژەی گەنجاندایە (Youth bulge) ، ساڵانە نزیکەی 50 هەزار گەنج لە هەرێمی کوردستان دێنە بازاڕی کارەوە کەچی نە کەرتی تایبەت وەریاندەگرێت نە کەرتی گشتییش ئەو توانایەی هەیە، ئەمانە دەبێت شوێنی گشتی و دەرفەتی کاریان بۆ بدۆزرێتەوە بۆ ئەوەی پەنا نەبەنە بەر تووندوتیژی سیاسی و مادەی بێهۆشکەر و ڕێکخراوە تیرۆریستییەکان، نەک شوقە و باڵەخانەی بەرزییان بەسەردا درووستبکەین کە نەتوانایان هەیە بیکڕن نە بەکرێش بچنە ناوییەوە، ئەمەش ئەوەندەی دیکە پاڵیان دەنێت بۆ تووڕەیی و کۆچ و دژایەتیی نیشتمان و پرەنسیپە نەتەوەییەکان. [1]