تارېخو ئەدەبیاتو یارسانی
بەشۍ سی و یەرەمە
عەلی قەلەندەر (1434ز---1484ز)
عەلی قەلەندەر یۊن جە گۆرەکا ئایینو یارسانی، بەپاو نامەو (سەرەنجام) ی ساڵەو (838ک/ 1434ز) جە دامانو کەشوی داڵەهوی جە ئەڎێ بېیەن، ۋانای سەرەتاییش هەر جە مەڵبەڼو وېشەنە تەمامنان، پەی زیاتەر ۋانای لوان پەی دینەوەری، دمایی لوان پەی شارو بەغڎای، چاگە خەریکو سەرپەرشتی کەردەی ئایینو یارسانی بېیەن، هەر چاگە ساڵەو (889ک/ 1484ز) بە دەسو چن کەسێ تیرورستی، تیرۊر کریان.
عەلی قەلەندەر دمای سوڵتان سەهاکی پېڎابېیەن، پایەو مەقامش پېسەبېیەن شائیبراهیمی ئەیووتی، دمای کوشتەی عەلی قەلەندەری بە مەبەسو درېژەدای بە ڕېبازەکەیش و ئا ڕېکۋزیایە کە سەرپەرشتیش کەردەن، دوۍ کەسی جە یارەکاش بە نامەکا (دەدە عەلی و دەدە حوسێن) بنەماڵەو عەلەی قەلەندەریشا پېک ئاردەن. بەرهەمێ بە قیمەتو عەلی قەلەندەری کە پەیشان مەنەنۆ (سروودەی دوەمە) کە ئینا دلۍ کتېبو (سەرەنجام) ینە، هەر ئا سروودۍ بە پچڕ پچڕی دلۍ دەفتەر و دیوانە ئایینیەکا تەرو یارسانینە تۊمارەکریێنە.
سروودەی دوەمە جە کتېبو (سەرەنجام) ینە جە بەشە شېعریەکەو کتېبو پیروزو ئایینو یارسانی (سەرەنجام) ەنە جە (10) پارچە شېعرا (سروود) پېکئامان، سروودەی دوەمە جە نیارەی عەلی قەلەندەرینە، بە نامۍ (عالی قەلەندەر تاریفۍ فاڕیای ناخو وېش کەرۊن) .
ئی شېعرۍ سەرو بنچینەو بەند (کوپلە) ی نریێنەرە، شاڼزە بەندېنە، نیمەو بەندەکا (13بەند) دوە بەیتېنۍ (چوار نیمە دېڕۍ) ، یەرۍ بەندېچشا شش نیمە دېڕە شېعرېنۍ.
دوە بەیتەکۍ عەلی قەلەندەری چواردەورو ۋیرێ فەلسەفی، یان دانایی، یان پەڼۍ و مۊچیاری، یان قومیێوە کوڵ مەسووڕیاوە، بېگومان ئینېچە دلۍ جۆهەرو ۋیرو باوەڕو ئایینو یارسانی نمەزیارە، بەڵکم گردشان پەی مەبەسو ڕۊشنکەردەیۆ ئایینەکەیەن، پەی ڕازیکەردەی خەڵکین بە باوەڕئاردەیشان بە ئایینەکەی.
پېسە جە بەندەکا ئی سروودېنە بەرمەگنۊ هەر بەندێش سەربەوېنەو پېوەڼییش بە بەندەکا تەریۆ نېیەن، یانی هەر بەندێش بەرهەمێ ئەدەبی سەربەۋېن، چەنی ئانەیچە گرد پېوەرە وەختێ جەمۍ کریان ۋېنێوە گردگیری ڕېکوپېک مرمانا، مەگنا وەرچەم، پېسە گیانێ ئیپوشی (مەلحەمی) سەرانسەرو سروودەکېنە بۊن، چونکم شاعېر گېڵانۆ پەی تاریخوو هەرە کۊنی ئایینەکەیش، جە حەزرەتو ئاڎەمیۆ تا سەردەمو ژیوای وېش، چا ماوەنە جە لاو هۊرچنیەو پێکەرەکانە مدران، ئانۍ گیانو کەردگاریشا دلۍ لاشەو ئادەمیزادینە ئەرمانان، شاعېر ئی ئەفسانە جوانېشە ۋستېنېنە قاڵبێ سوفیزمی کوزموسی پاسنۆ کە گردشان بەرکۆتێوە کومەڵایەتی – سیاسی—لاهووتی (نەتەوە—چین—ئایین) بە گردو تەنگوچەڵەمێشاوە دلۍ یەک چېوینە تاویانۆ (کەردگار) .
عەلی قەلەندەر ماچۊ: (1)
ئەو کۊی سەرەندیل
عالینان عالی، ئەو کۊی سەرەندیل
قوربانیم کەردەن، نەوانی زەلیل
هابیل بیانی، کوشتم کەرد قابیل
ماناش:
ئڼەو کەشو سەرەندیلی بەرزەنا
قوربانیم دان تا دەربازەو خوڎای نزم نەبۊ
بەڵام قابیل ئارەزو منش بەدی نارد، منش کوشت.
عەلی قەلەندەر ماچۊ: (2)
سەری وېم سانەن
عالینان عالی، سەری وېم سانەن
تەسویری جامم، هیچ کەس نەوەنەن
جەمشید بېیەنا، جامی وېم بەنەن
من سوڵتانەنا
من بەرز و بڵندەنا، سەرەم سوڵتانا
وېنەو جامینا کەس نمەیاوۊشەنە
پېسەنا جەمشیدی، جام بەشێن جە من.[1]