ناونیشانی بابەت: گەڕانەوە بۆ سەرەتاکان: پەیمانی کۆمەڵایەتیی
ئامادەکردن: #مەریوان وریا قانع#

پەیمانی کۆمەڵایەتیی ئەو بناغە سەرەتایییەیە کە فۆرمە جیاوازەکانی حوکمڕانیی لەسەر درووستدەبێت، بە تایبەتی لە دونیای ھاوچەرخدا. ئەم پەیمانە دەشێت چەندان فۆرمی جیاواز و ناکۆک بگرێتەخۆی، یەکێکیان پەیمانێک بێت کە لێیەوە دەوڵەتی یاسا و دەستگۆڕکێی دەسەڵات و لەدایکبوونی ئیرادەی سیاسیی جیاواز و ھێمنی و ئاساییشی کۆمەڵایەتیی لێ درووستببێت، ھەندێکی دیکەشیان دەشێت بنەمایەک بن بۆ سەروەربوونی ئەم یان ئەو سیستەمی دەسەڵاتگەریی. بە بۆچونی من خاڵی ھەڵسەنگاندن و جیاکردنەوەی پەیمانە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکان لە یەکتری ئامادەگیی ئەم پێنج بەھا سەرەکییەن:
یەکەم، ئامادەگیی بەھای دانانی مرۆڤ وەک بەھای ژمارە یەک و سەرەکیی. دووەم، ئامادەگیی بەھای دادپەروەریی. سێیەم بەرزڕاگرتنی بەھای یەکسانیی. چوارەم ئامادەگیی بەھای ئازادیی. پێنجەم، ئامادەگیی بەھای بەرپرسیارێتیی.
بێگومان ئەم بەھایانە تەنیا قسەی بەتاڵ و نووسینی سەر کاغەز نین، بەڵکوو بەشێکن لە عەقڵانییەتێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی دیاریکراو و بوونێکی یاسایی و دەزگایی پتەو دەگرنەخۆ. ئەو بنەما مێژوویییەی ئەم فۆرمەی لە پەیمانی کۆمەڵایەتیی لەسەر بوونیاددەنرێت، ئامادەگیی ڕوانینێکە کە کۆمەڵگە و مرۆڤ وەک دیاردەیەکی ئاڵۆز و پلورال و پڕ جیاوازیی و ناکۆکیی دەبینێت و حوکمڕانیش وەک ھەوڵدانێک بۆ ڕێکخستنی ئەو جیاوازییانە، لەپاڵ ئەو بەھایانەدا، وێنادەکات. ڕەنگە گونجاو بێت لێرەدا ھێما بۆ ئەو ڕوانینە ئاڵۆز و مۆدێرنەی ماکیاڤێلی (1469-1527) بۆ مرۆڤ بکەین، کە لە پەیوەندیدا بە ئەرکەکانی حوکمڕانییەکی سەرکەوتووەوە نیشانمانئەدات.
=KTML_Bold=مرۆڤ وەک بوونەوەرێکی ئاڵۆز:=KTML_End=
لە باسکردنی مرۆڤ و خەڵکدا، ماکیاڤێلی پێیوایە ”یەکێک بەڕەحمە و یەکێک تەماحکار، یەکێک دڵڕەق و توندوتیژە و یەکێک ناسک و بەسەبر، یەکێک ناپاک و ئەوی تر بەوەفا، یەکێک نەرم و نیان و یەکێکی تر ترسناک، یەکێک دەم بە پێکەنین و ئەوی تر مەغرور، یەکێک بەدڕەوشت و یەکێکی تر خواناس، یەکێک قسەلەڕوو ئەوی تر فێڵباز، یەکێک زەحمەت و ئەوی تر ئاسان، یەکێک مەترسیدار و ئەوی تر بێمەترسیی، یەکێک دیندار و یەکێکی تر گومانکار“. لای ماکیاڤێلی ئەرکی حوکمڕانیی ئەوەیە ئەم ڕاستییانە بزانێت و خۆی ببێتە دادوەر و ناوبژیوانێک لەنێوان ئەم گشتە گەورە و ئاڵۆزەدا. حوکمڕان، دەوڵەت، دەبێت بتوانێت بچێتە سەرەوەی ئەم ھەموو جۆرە جیاوازییانەی بوونی مرۆڤەوە و جۆرێک لە ناوەندگیریی لەنێوانیاندا درووستبکات، واتە حوکمڕان نابێت ببێت بە تەرەف لە شەڕ و ململانێی نێوان ئەو گشتە ئاڵۆزەدا و پاڵنەداتە ئەمیان دژ بەویتریان. بۆ ئەنجامدانی ئەم کارەش ئەوە بەس نییە حوکمڕان خاوەنی زانیاریی بێت و کۆمەڵگە و مرۆڤە جیاوازەکانی ناوی بناسێت، بەڵکوو لەمە گرنگتر پێویستە لەوە تێبگات خودی حوکمڕان و دەوڵەت لە چ پێگەیەکی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و دەزگایی گرنگدایە و لە کوێی کۆمەڵگەدا وەستاوە. تەنیا لەو دۆخی تێگەیشتنەدا دەشێت حوکمڕانییەک ھەبێت کە عەقڵانیی و کارامە بێت. خۆ ئەگەر ئەو ڕاستییەشمان زانی کە مرۆڤ زۆر لەوە ئاڵۆزترە تەنیا بۆ پێناسێک لە پێناسەکان کوورتبکرێتەوە، کە مرۆڤ لەناو خۆیدا تەنیا ھەڵگری یەک ئیرادە نییە بەتەنیا، بەڵکوو ھەڵگری زیاد لە ئیرادەیەکە کە دەشێت ھەندێکیان بەویتریان ناکۆک بێت، ئەودەم باشتر دەردەکەوێت خەڵک و کۆمەڵگە چ بوونەوەرێکی ئاڵۆزن و پێویستیان بە چ توانا و شارەزایییەکی گەورە ھەیە بۆ ئەوەی بکرێت وەک گشتێکی ئاڵۆزە ڕێک و ئاڕاستە بکرێن.
=KTML_Bold=قازانجی گشتیی:=KTML_End=
بەڵام چی وادەکات ئەم گشتە گەورەیە بە یەکەوە و لەناو یەک چوارچێوەدا بەھێمنیی و بەبێ کێشەی گەورە کۆبکرێنەوە؟ بە بۆچوونی من ئەو پرنسیپەی کە ئەم ئەگەرە دەڕەخسێنێت: جیاکردنەوەی ”قازانجی تایبەتیی“ە لە ”قازانجی گشتیی“. ئەم جیاکردنەوەیە ئەو بنەما سەرەکییەیە کە دەشێت یارمەتیدەری درووستکردنی ئەو چوارچێوە سەرەکیی و گشتییە بێت.” قازانجی گشتیی“ ئەو ڕووبەرە ھاوبەش و پێکەوەیییە کە سەرجەمی قازانجە شەخسییەکان لە ناویدا کۆدەبنەوە و دەچنە ناو پەیوەندییەکی یاسایی و دەزگایی تایبەتەوە، کە ڕێگە لە لەدایکبوونی بەرفروانی ڕق و بوغزی کۆمەڵایەتیی دەگرێت و ناھێڵێت بگاتە پلەی تەقینەوە. لە ڕاستیدا تەنیا دوای دابینکردنی ”قازانجی گشتیی“ دەکرێت قازانجە تایبەتییەکان ڕەوایەتیی و شەرعیەتیی بوون و بەردەوامییان ھەبێت. ئەوەی ڕێگەئەدات ”قازانجی تایبەتیی“ بە شێوەیەکی ڕەوا پیادەبکرێت، دەستەبەرکردنی ”قازانجی گشتیی“ە وەک چوارچێوەی کۆبوونەوەی ھەمووان بە یەکەوە. لە ئاستی کۆمەڵایەتیدا قازانجی تایبەت ئەو ڕووبەرەیە کە خەڵک لە یەکتری دادەبڕێت و دابەشیان دەکات، ئەم دابەشبوون و دابڕانە تەنیا لەناو دابینکردنی قازانجی گشتیدا دەکرێت چوارچێوەیەک بۆ پێکەوەبوونیان بدۆزرێتەوە و بپارێزرێن و بەتاڵبکرێنەوە لە مەترسییە کوشندە و سەرەکییەکانی، گۆڕانی کەسەکان بۆ ناحەز و نەیاری یەکتریی.
لە =KTML_Bold=غەریزەوە بۆ عەقڵ:=KTML_End=
لە پەڕتووکی ”دەربارەی سرووشتی مرۆڤ“دا تۆماس ھۆبز (1588-1679) دوو قۆناغی سایکۆلۆژیی و مێژوویی لە ڕوانین بۆ مرۆڤدا لە یەکتری جیادەکاتەوە. یەکەمیان ئەو قۆناغەیە کە تیایدا مرۆڤ وەک ئاژەڵێک ھەڵسوکەوت دەکات و پاڵنەری سەرەکیی ھەڵسوکەوت و جوڵەکانی ”غەریزەی خۆپاراستنە“، بە مانای ڕێگەگرتن لەوەی بکوژرێت و لەناوببرێت لەلایەن ئەوانیترەوە کە لە خۆی بەھێزتر یان زۆرزانترن. قۆناغی دووەمیان قۆناغی تێپەڕاندنی غەریزە و قۆناغی ”لەدایکبوونی عەقڵ“ە کە تیایدا مرۆڤ دەرک بەوە دەکات پێویستە لەگەڵ ئەوانیتردا ڕێکبکەوێت بۆ ئەوەی ژیانێکی ھاوبەشی ھێمن و بێتوندوتیژیی و مانادار درووستبکات. ئەم قۆناغە لای ھۆبز قۆناغی لەدایکبوونی ”ڕێککەوتنی کۆمەڵایەتیی“ و لەدایکبوونی دەوڵەتە. لەدایکبوونی شتێک بە مانای سیاسەتی مۆدێرن لەم گواستنەوەیە لە ”غەریزەی مانەوە“ و بۆ ”عەقڵانییەتی ڕێککەوتن” و ”پێکەوەبوون“، لەدایکدەبێت.
=KTML_Bold=ڕۆڵی یاسا:=KTML_End=
ئەوەی لە سەرجەمی ئەم گۆڕانکارییانەدا ئامادە و سەروەرە یاسایە. یاسایە وەک ھێزێکی ئەبستراکت لە سەروی خواست و ویست و حەزی تاکەکەسەکانەوەیە، بە خواست و حەز و ویستی حوکمڕانان خۆشیانەوە. یاسایە وادەکات بتوانرێت پەیوەندیی نێوان ئەو ھەموو جیاوازییانەی لە کۆمەڵگەدا ئامادەیە، ڕێکبخرێن و کۆمەڵگەش بۆ مانەوە و گەشەکردنی خۆی گوێڕایەڵیان بێت. یاسا وەک شتێک لە سەروی حوکمڕانان خۆیان ماڵ و منداڵ و خێزان و بنەماڵەکانیشیانەوە. لەم دۆخەدا ئەوەی پەیوەندیی نێوان تاکەکەسەکان و ھێزە کۆمەڵایەتییەکان ڕێکدەخات بوون و ئامادەگیی ئەو یاسایانەیە، نەک لۆژیکی ھێز و دەسەڵات، کە لۆژیکێکە دەشێت بگۆڕێت و لەگەڵ گۆڕانیشیدا کێشە و مەترسیی گەورە و ھەمەلایەن بەرپابکات. ھاتنی یاسا، وەک ڕۆسۆ (1712-1778) دەڵێت: وادەکات مرۆڤ ”ئازادییە سرووشتییەکانی بدۆڕێنێت“، بەڵام لە شوێنی ئەواندا ”ئازادییە مەدەنییەکان“ بباتەوە. ئەمەش ئەو فۆرمەیە لە حوکمڕانیی کە حوکڕانی باش لە خراپ و شیاو لە نەشیاو جیادەکاتەوە. [1]