وەلاتێ مسرێ / کورتیەک ل دور وەلاتێ مسرێ
نڤیسکار: #زەمان کەرەم ڕەشید#
مسر ئێکە ژ دەمەزرێنەرێن (کومارا دەولەتا عەرەبی) (جامعة الدولة العربیة) بارەگرهێ کومارێژی هەر ل ل مسرێیە، هەروەسا ل سالا (1945) ئەندامە ل نەتەوێن ئێگرتی هەروەسا ئەندامە ل زوربەیا رێکخراوێن جیهانی وەکی یئێکەتیا ئەفریقیا ، پەیوەندیێن دبلوماسی بازرگانی هەنە دگەل زوربەیا وەلاتان.
کورتیەک ژ مێژویا مسرێ:
مسر وەلاتەکێ شارستانیە و شارستانی ژ وێرێ دەسپێکریە لوێرێ سرهلدایە کو خەلکی ژ دەڤەرێن دی کوچکریە بەرەف مسرێ و لوێرێ ئاکنجی بونە ،کو ب کشتوکالی و ئاژەلداریێ مژیل بوین،هەر لوێرێ پیشەسازیا بچیک و پیشەسازیا مەزن سەرهلدایە .
ناڤێ مسرێ ژ چ هاتیە:
دبێژن ناڤێ مسرێ ژ ناڤێ (مصرایم کورێ صام کورێ نوح) هاتیە ، پەیڤا میصر وەک زمانێ عەرەبی زمانێت سامی وەک ئارامی و سریانی دبێژنێ (مصرین) هندەک ژ زانایان دبێژن ژ رەگەکێ سامی یێن کەڤن هاتیە عەرەب دبێژن مصر ئانکو (ئەردێ رەش) .
جوگرافیا مسرێ :
وەلاتێ مسرێ ئێک ژ وەلاتێن کیشوەرێ ئەفریقیایە روژهەلاتا وێ دەریا سورە ب درفێژاهیا (1941) کم ، ل باکورێ رەژهەلاتیژی ب درێژاهیا (265)کم ، سنوردارە کەرتێ غەزە یا فەلەستینی (ئیسرائیلی) ، باکوری لسەر کەنار ئاڤێن دەریاییا سپی ناڤەراست ب درێژاهیا (995)کم ، ژ روژئاڤای دگەل لیبیا هەفسنورە ب درێژاهیا (1115)کم بەشێ باشوری هەفسنورە دگەل وەلاتێ سودانێ ب درێژاهیا (1280)کم
جهێ فەلەکی یێ وەلاتێ مسرێ :
وەلاتێ مسرێ دکەڤیتە دناڤبەرا هێلێ ن پانی (22-31) پلە باکورێ هێلا پانی هەروەسا دناڤبەرا هێلێن درێژی (24-37)پلە روژهەلاتا هێلا گرینج.
روبەرێ وەلاتێ مسرێ:
روبەرێ وەلاتێ مسرێ دگەهیتە نێزیکی _(1،002000)کم2 ئەو بەشێ کو خەلک تێدا دژین دگەهیتە نێزیکی (78990)کم2 ب درێژاهیا 78٪ سەرجەمێ روبەری وەلاتی.
بەرزیو نزمی وەلاتێ مسرێ:
مسر ژ ئێ ژوان وەلاتان دهێتە دانان کو زورترین جیاوازییێن جوگرافی تێدا هەبن کو رێکخراوا یونسکو رابویە ب دیارکرنا (30) دەڤەرێن کو رێزبەندیا کەلەپوری ل جیهانێ هەنە کو گرنگترین ژوان ئەڤەنە ...
1-گزیرتا بتران
نزیکی 6کم ل کەنارێن سینای روژهەلاتی کو بەرێن وێ ژ جورێ گرانیت پێک دهێن .
2-ناوچا دارستانا ب بەبەردبو
ئەڤە دکەڤیتە نێزیکی قاهیرە کو ئێک ژوان دارستانێن ب بەبەردبو دهێتە هژمارتن کو کومەلا رهێن داران کو چیایێن دارێن بەبەردبو دروستکرینە .
3-دولا نەهنگان
پێکهاتیە ژ دولەکێ چەندین هەیکەلێن بەبەردبویێن نەهنگان دەسپێکا قرش تێدا هەنە کو تەمەنێ وان دگەهیتە نێزیکی 40ملیون سالان بەری نوکە .
ئاڤو هەوایێ مسرێ :
کەشو هەوایێ مسرێ کاریگەرە ب کومەلەک هوکارێن پێکهاتینە جهێ جوگرافی و بەرزیو نزمی ئەڤەژی وەکریە مسر ببیتە چەند هەرێمێن ئاڤو هەوا ، مسر دکەڤیتە ناڤبەرا گەرمایەکا هشک د زڤستاناندا هەوایەکێ مامناڤنجی رێژەکا زورا کیما بارانێ دباریت ئەوژی ل ناوچێ ن کەناری دباریت ، د وەرزێ زڤستانێژی کاریگەریا بایێ باشوری روژهەلاتی باکورێ کاریگەریەکا ل سەر کەشوهەوایێ مسرێ هەیە . رێژەیا شهێ د زڤساتاناندا هەایێ شهداردا زێدەترە دهاڤیناندا ب تایبەت ل روژئاڤایا وەلاتی ، دزڤستاناندا دگەهیتە 80٪ ل باکوریو باشورێ دگەهیتە نزیکی 40٪..
ئێک ژ گرنگترین شوێنەوارێن کەڤن یێن مسرێ هەرەمێن مسرێنە:
مسریێن کەڤن بو مریێن خو ژ کاهن و زەلامێن مەزنێن دەولەتێ لدەمێ مرنا وانا هەرەم بو دروست دکرن ،ئەوژی لدیف دەستهەلاتا وان دهاتنە گهورین ،ژبەر هندێ بو پاشایانهەرەمێن مەزن دروست کرینە ل دەوروبەرێن وان پەرستگەه دروست دکرن.
هەرەم پێک دهێن ژ دیوارەکێ ژ بەران و تەقنێ و دناڤدا چەندین تاتێن چارگوشەی پێک هاتینە کو ژ (6) رێزان پێک دهێن کو مریان لسەر ددانن. بلنداهیا ڤان هەرەمان (17م) لسەر رویێ ئەردینە. ئێکەم کەسێ هەرەم دروست کری (ملک سنفورو) بوو. گرنگترین هەرەم هەرەمێ(جیزە) کو ل سەردەمێ ملک(خوفو) کو ب هەرەمێ (مەلک خوفو یێ مەزن) دهێتە ناڤکرن دکەڤیتە بیابانا روژهەلاتێ جیزە هەروەسا هەرەمێ ملک (خەفرەع) ئێک ژ هەرەمێن مەزنە.
پێکهاتەیێن ئالایێ مسرێ :
پێک دهێت ژ سێ لاکێشەیێن وەکی ئێک هەر لاکێشریەک درێژیا وێ ژ پانیا وێ زێدەترە ، لدیف رێزبەندیا رەنگان ژ سەری بو خارێ…
1-رەنگێ سور ل سەری ب واتا (تیشکدەر،هیڤی-هێز)
2-سپی ب واتا (پاقژی -ئاشتی)
3-رەش واتا (رزگاربوننا ملەتی مسریژ دەستهەلەتا
ئیستعمار)
4-لاکێشا ناڤەراست کو یا سپیە تەیرەک تێدا هەیە کو دبێژنێ (تەیرەک سەلەحەدین) و تەیر ئێکە ژ بالندێن بهێز،فوکسا وی بو لایێ راستێیە.
ژ رویێ کارگیریڤە :
مسر دنوکەدا پێک هاتیە ژ (7)هەرێمان،ئەو (7)هەریمەژی پێک دهێن ژ ژ (27)پارێزگەهان ، هەر پارێزگەهەکژی پایتەختێ خو … ،
پارێزگەهێن وەلاتێ مسرێ…
1-مەتروح
2-ئەسکەندەریە
3-کفرشێخ
4-دەقهیلە
5-دەمیات
6-رۆژهەڵات
7-رۆژئاوا
8-منوفیە
9-قەلیوبیە
10-قاهرە
11-ئەلجیزە
12-بورسەعید
13-ئیسماعیلیە
14-سویس
15-باکوری سینا
16-باشوری سینا
17-فیوم
18-بەنی سویف
19-ئەلمنیا
20-ئەسیوت
21-سوهاج
22-قەنن
23-ئەقصەر
24-ئەسوان
25-دەریای سوور
26-، وادی نو
سامانێ ئاڤێ :
دولا نیل دەلتا دگەهیتر نێزیکی (4٪) ل روبەرێ مسرێ پێک دئینیت کو نێزیکی چارێکەک ژ خەلکێ مسرێ ،ئاکنجیبینە وێرێ
ئەردێ مسرێ دەولەمەندە ب گەلرک ژ کانیێن سروشتی ژ سامانێ ئاڤێ دکەڤیتە سەر لێڤێن دەریا سپی ناڤەراستا دەریا سور ، هەروەسا چەند دەریاچەیێن سروشتی و دەستکرد تێدا هرنە ژوانا ..
1-قارون
2-منزلە
3-البرس
ژبلی روبارێ نیل کو ئاڤەکا سازگار و باش هەیە، ژ چیاێن (حربەشێ) درژیتە سەر وەلاتێ سودانێ ب دو لقان کو دبێژنێ (نیلێ شین و نیلێ سپی) پشتی ئێگرتنا وان درژنە ناڤ ئاجا مسرێ . کو بدرێژاهیا کەنارێن ئاڤێ یێن روبارێ نیل کشتوکال و
چاندن لێ دهێتە کرن . کو مفایەکێ بەرچاڤ هەیە ژ بەرف پێچونا وەلاتێ مسرێ، ل سالا (2000و2001) نێزیکی (68)ملیار مەتر سێجا ئاڤ هەبو کو نێزیکی (85٪) بو کشتوکالی و ڤەخوارنێ دهاتە بکار ئینانا (9.5٪) بو پیشەسازیێ دهاتە بکار ئینان.
تایبەتمەندیێن دانیشتوانێت مسرێ:
زورینەیا دانیشتوانێت مسرێ ئاکنجی بونە ل دەلتا نیل ، ژبەرکو ئاکنجیێن ل (مەعمورە) نشتەجێبوین ) زورترین چریا دانیشوانن ل جیهانێ ، بەلێ ناوچێن بیابانی کێمترئن چریا ئاکنجیان تێدا هەیە ، ژمارا دانیشتوانێت مسرێ دنافخویا وەلاتیدا ل سالا (2014) دگەهیتە نێزیکی ( 87.000.000)کەس.بەلێ دگەل ئەو مسریێن ل دەرڤەی وەلاتی ئاکنجی بوین دگرهیتە نێزیکی (95)ملیون کەسان ژمارا دانیشتوانێت مسرێ روژانە ب رێژا (5604) کەس زێدە دبن. میسر ئێکەمین وەلاتێ عەرەبیە ب زوریا دانیشتوانان ل جیهانێژی ب رێزا (15) دهێت ، لدیف سەرژمێریا سالا(2014) هەرێما قاهیرە زورترین خەلک تێدا ئاکنجی ببون کو دگەهیتە (9)ملیون کەسان پشتی وێ پارێزگەها (جیزە) دگەهیتە نێزیکی (7.5)ملیون کەسان. [1]