پۊختێوە جە تاریخو هۆرامانی و سرووشتو ژیوای خەڵکەکەیش
بەشۍ: دوەمە
نویستەی: #ئیبراهیم میکە عەلی#
هۆرامانەنە چڼ سەرچەمێوە ئاویٛ هەنیٛ پیٛسەو: (دەرەو زەڵمی، ئاوەو بڵی، دەرەو هانەگەرمڵەی و چەمەو کەیمنەی، ڕوٙخانەو سیروانی)، ئی سەرچەمە و ڕوٙخانیٛ ئاوەو فرەو باخ و زەمینە وەراوەکا پېڎاکەرا.
وەڵتەر و تاکو ئیسەتیٛچ دلیٛ باخەکاو هۆرامانینە چڼەها میویٛ و بەروبوومیٛ بەرهەم ئامێنیٛ و مەیا پیٛسەو: (وەزی، شیٛڵانیٛ، تفی، هەناری، هەنجیریٛ، بەی، مرویٛ، هەشتاڵۋی، هەڵوچیٛ، ساوی) و چڼها جوٙریٛ تەریٛ میوا، چی ساڵە دماینایچەنە (تفە فەرەنگییٛ) بەرهەم مەیا، هەر پاسە بڕێ یاگیٛنە هەنگیچ نگا داراو میٛوە دەیمەیچ فرەو دەگایەکانە هەنە.
بڕێ دەگێچەنە هەکە نزیکیٛ بیٛنیٛ دەشتەکاوە ئاژەڵداریی بە شیٛوەی وەرفراوان کریان و گردو دەگایەکایچەنە بزیٛ و مەی و گاویٛ وەیکریێنیٛ و یابو و ماینە و هەر و هەسەریٛچ نگا داریێنیٛ پەی هەرمان و کاری و سواریی و ئەوەفاڕای بەروبومو باخەکاشا، تووتەیچشا نگاداران پەی پاسو ئاژەڵەکاشاو تانجیەیچ پەی ڕاوشکاری.
ئوٙساکارەکیٛ هۆرامانیچ: (مازڵۊخە و چوٙخەوڕانک و گوٙرەویٛ و پوزەوانیٛ و کڵاو و کلیٛتە و بیبین و نمەڎ و فەرەنجی و کەڕەک و جاجم و گاوەسن و داریٛ و تەوەرزین و کاردی و کڵاشیٛ و کەمانیٛ) و چڼەها بەرهەمیٛ تەریٛچشا بەرهەم ئاردیٛنیٛ.
بە وەساسەتو سەختی یاگەکیٛشۆ هۆرامان نە هیچ ڕایێ بازرگانیەش سەرۆ بییٛنە و نە بەسیانیچۆ بە دەریای و ڕاڕەوی ئاویۆ، ئی تایبەتمەندییە پاسەشە پەنە کەردەن ناوچێوە ۋزیارە و پەناگی بوٙنەو دەگێکیٛش هەرچڼ پەڕ ئاوەڎانییٛ و پەڕ کسمیٛ دەسییٛچ بینیٛ، حەر بە دەگایی مەناوەو نەبا بەشارۍ زلۍو خەڵکەکەیچش هەر بە کەمدەسی و فریٛچشا بە هەژاریی مەناوە.
بەنونگەو ئا تایبەتمەندییە جوگرافیۆ هەکە باسما کەرد و هەر پاسە بوٙنەو ئانەیۆ هەکە هۆرامان زەمینی بەپیتش کەم بېیەن، پەی دەسۋستەی پەنەوازە ڕوانەکا ژیوایشا، هۆرامیەکیٛ ناچاریٛ بینیٛ سەمەرو باخەکاو کسمە دەسیەکاشا ڕاو کاروانکەردەیۆ بەرا پەی ناوچەکاو تەری هەکە هامسێشا بییٛنیٛ پیٛسەو مایەدەشتیٛ و سنەی و هەمەڎانی و شارەزووری و خانەقینی و ئاڵ و ۋیٛڵشا کەرا بە (گەنمیٛ و یەویٛ و خورماوی و چایی و قەنڎ) و پەنەوازەکا تەریشا.
نامیٛ هۆرامانی:
ئایا ئی ناوچە کەیۆن نامیٛش نریان هۆرامان؟
ئی ناوچە هەکە ئیسەتیٛ پەنەش واچیوٙ هۆرامان وەڵیٛتەر بەشێوە بېیەن جە ناوچەو زاموای سەربە پاشایەتی ئاشوریی، بەڵگەیچ سەرو ئی قسیٛ ئانەنە هەکە ئاشووریەکیٛ دلیٛ بەڵگە تارېخیەکاشانە نامیٛ بڕێ جەدەگایەکا هۆرامانیشا ئاردیٛنە پیٛسەو: (ئەڵمانە = ئاڵمان و هاڵمان).
پیٛسە فازڵ ئوسوڵیان کتیٛبو ناسنامەی زوانی کوردی/بەرگی یەرەم/ لاپەڕە (45) نە ماچوٙ: (بە دریٛژایی وېیەردەی نە سەردەمو ئاشووریەکانەو نە سەردەمو مادەکاو نە سەردەمو هەخامەنشینەکایچەنە هەرگیز نامیٛ هۆرامانی و هۆرامی نامێنە) .
هەر پاسە (د. محمەد ئەمین هۆرامانی) هەکە ویٛش هۆرامی و خەڵکو بېیاریٛن، دمای پەیجوٙریی و شوٙنیرە لوای فرەی، یاوان پا قەناعەتیە هەکە خونچیوٙ نامیٛ هۆرامانی سەردەمو ئەشکانیەکانە سەرەش هوردابوٙ و ئامێبوٙنە دلیٛ ناما.
ئینەیچە ئانەما پەنە واچوٙ هەکە: هەتا وەڵیٛ ڕەو و کوٙچ و موغە زەردەشتیەکانە پەی ئی ناوچەیە، ئی ناوچە نامیٛش هۆرامان نەبېیەن، تاخایتێ سەردەمو سلوکیەکایچەنە هەر نامیٛش هۆرامان نەبېیەن، تەنیا سەردەمو ئەشکانیەکانە خەڵکو ناوچەکەی فرە بېیەن و نامیٛ هۆرامانی نامبانگش پیٛڎا کەردەن.
لەیەکدایۆ فریٛ کریێنیٛ پەی نامەکیٛ (هۆرامان) ئیٛمە چیٛگەنە تەنیا باسو دویٛشا کەرمیٛ:
یوە: گوایا نامەکیٛ جە دویٛ بڕگا خیٛزیێنە: هۆرا + مان، بڕگەی یوەم بە ماناو ئاهورای و دوەمیچ بە ماناو یاگیٛ. گوایا هۆرا + مان = پیٛوە ماناش بوٙبە یاگیٛ ئاهورا ی. (1)
وەلێم چیٛگەنە پیٛسەو ڕەخنێوە سەرو ئی لەیەکدایۆ پەرسێوە مێ وەرۆ و پەرسوٙ: چی سەرزەمین و یاگیٛ ئاهورای؟ چکوٙنە و کام گاتاو ئەویٛستاینە وچیان هەکە ئاهورا مەزدا سەرزەمین و یاگیٛ ئەرەنیشتەیش هەنەو ئا یاگیٛچە هۆرامانا؟
ئی لەیەکدایۆ هەرچڼ ڕوەو واچەسازیۆ ڕاش بوٙوە وەلێم چەنی فامی و ژیریی دەسەویەخە مدروٙوە.
دویٛ: نامیٛ هۆرامانی جە واچیٛ: ئاریامەن/ ئاریامان Aryaman یۊ ئامێبوٙ.
ئاریامەن، واچۍ مادییەنەو هەر پاسە ئەویٛستاییەیچەنەو ماناو دەسېوە خەڵکی دینداری و ڕابەرە دینیا مڎوٙ (2) واڕای دەنگو (ئا) ی پەی (ها) ی ئاسایین پیٛسەو: ئەور/ هۆر، ئاسان/ هاسان، ئەرد/ هەرد، ئورمز/هورمز، سەرێوە تەریچەرە ئا موغیٛ هەکە ئامێنیٛ ئاگە کەسانێ دینداریٛ بییٛنیٛ چیٛوێوە عاڎەتین هەکە پیٛسەو ئاریامەن/ ئاریامان نامیٛشا بەرکەردیٛبوٙ و دمایی واچەکیٛ فاڕیێبوٙ پەی هۆرامانی.
ئانە هەکە جە ڕاسیۆ نزیکا و لاو منیچوٙ پەسینیوٙ لەیەکدایۆ دوەما.
پەی پەشت قایم کەردەی ئی لەیەکدایۆ دوەمەیچە، واچیٛ ئاریامەنی بە ماناو کەس یام کەسە ئایین پەرەوەرا یوٙ جە هونیایەکاو بابا سەرهەنگی دەوانیچەنە ئامێنە (بەپاو زانشتو دلیٛ کتیٛبو تارېخوی ئەدەبی کوردی بەشەی یەرەمە لاپەڕە (235) / د. مارف خەزنەدار، بابا سەرهەنگ میانو ساڵەکا (935 -1007) عیسایینە ژیوان) هەکە واتەنش:
سەرهەنگی دەوان سەرهەنگی دەوان
ئەز کە ناممەن سەرهەنگی دەوان
چنی ئێرمانان مەگیٛڵم نەهەردان
مکوٙشم پەریٛ ئایین کوردان (3)
پی جوٙرە جوگرافیاو هۆرامانی و سروشتو ژیوای خەڵکەکەیش و نامەکیٛش ڕوٙشنیٛما کەردیٛوە و هیوادارنا یاگیٛ سوودی بوٙ پەی توٙی بوانی ئازیزی.[1]