پۊختێوە جە تاریخو هۆرامانی و سرووشتو ژیوای خەڵکەکەیش
بەشۍ: هەژدەهەمە
نویستەی: #ئیبراهیم میکە عەلی#

ویٛرەگانێوە بەهمەن لوا لاش و جەلالەدینی وات پەنە: ڕەمە فریا گنە خەڵکو دەگێ یاونەنە ئیٛشەو هوردو دەگاو دیٛوەزناوی مڎوٙ ملو دەگاکیٛتارە، وازوٙ شمەیچ ویٛتا لادەیدیٛ و سەروماڵتا پاریٛزندیٛ.
بەهمەنیچ کرژ لواوە دەگاو خەڵکەکەش ئاگاڎار کەرد جە هەواڵەکەی، بڕېشا بڕواشا پەنە کەرد و بڕێچ گەنجەفەشا پەنە کەرد، ئانیٛشا هەکە بڕواشا پەنە کەرد دەگانە زیێوە و لوێ یاگێوە کەنارەنە ویٛشا و ئاژەڵشا ستارشا گیٛرت هەتا بەیانی و پاریٛزیێ، ئانیٛچشا هەکە بەگوٙشو بەهمەنیشا نەکەرد و دەگانە مەنیٛوە، شەویٛ لەشکەرو دەگاو دیٛوەزناوی پیٛسەو دیٛوا تەپشا کوا سەرو دەگێ و داشا ملشارە و هەرکەسشا دەسکۆت کوشتشا و هەرکەسیچ بەرشی بە نیمەگېیانی مەنۆ و دەگا و یانەو مەنزڵشا چەپاو و تاڵان کەردیٛ و ئایېرشا نېیا دەگێوە و گیٛڵێوە.
سەحبێ ئا خەڵکە هەکە ویٛشا لادابیٛ و پاریٛزیێبیٛنیٛ گیٛڵێوە دلیٛ دەگێ دیشا دەگا ویٛرانە بییٛنە و زەرەرێوە فرە دریان دەگێ و خەڵکێوە فرەیچ کوشېیا و زەخمینا، هەرجوٙر بی یوٙشا گیٛرتۆ و چەنی بەهمەنی لوێ پەی لاو پیا خوڎاپەرسەکەی و داڎو ویٛشا بەردشا لاش، وەلێم تازە هیچ نەکرییٛ و هەرمانە جەکاری ترازیابیٛ.
جەلالەدینی پیاخاس موچیاریش کەردیٛ بلا قەڎپاڵو ئا کەشە بەرزەیۆ هەکە کەوتەن پەشتەو دەگاکیٛشا، چاگە یانەو مەنزڵ بنیاوە یوٙ و پیٛوە ساچا و ئاگاشا یوترینی بوٙ، بەهمەنیچش کەرد قیٛخاشا و دەسش وستیٛ دلیٛ دەسو یوترینی و واتش: ئانا سپارایدیٛم بە بەهمەنی و ئاڎیچی مسپارو بە شمە بەگوٙشش کەردیٛ، گردشا قەولشا دا ملش بڎا پەنە و چەنیش با.
دماتەر پیا خاسەکە واتش گردیتاوە جیرێوە بنیەیدیٛرە پەی بژیٛوی بەهمەنی و کڵفەتیش، ئامێ سەرو ئانەی ساڵانە گرد یانێوە: بارێ سمەری و بارێ هیٛزمیٛ و کەرگێوە و هەرکامیچشا خەلەو خەرمانشا هەن دەیەکو خەلەکەیشا پیٛسە و زەکاتی بڎا بە بەهمەنی پەی بژیٛوی ویٛش و ئەرکو میٛماناش.
پیاخاسەکە موٙچیاریی بەهمەنیچش کەرد پا کوٙمەکیە ساچوٙنە و چەمیٛ نەبڕوٙ ماڵ و سامانیشا و زوڵمشا وەنە نەکەروٙنە، داوایچش کەردە خەڵکەکەی حورمەتش گیٛرا و چەمڎاریچش کەرا ئی لاو ئۆ لا نەکەروٙنە.
خەڵکەکە گفتشا دا پیاخاسەکەی پاسە کەرا وەلێم واتشا: بەهمەن بەچکە وەرگا و تەرسەو ئانەیما هەنە دەس بڎوٙ زوڵم و زوٙری و پەیما چار نەکریوٙ.
پیاخاسەکەیچ شانەشدا چیٛرو ئانەی و گفتش دێپەنە و واتش: بەهمەن یام کوڕ و کوڕەزێش دەسبڎا زوڵم و زوٙر ویٛم ژیواینە بوو یام مرو، چەنەشا قبوڵ نمەکەرونە و پەشتیشا ماڕوو پەیتا.
دمای ئا گفت و بەڵیٛنا خەڵکەکە گیٛڵێوە و تەمو کەشەکەیۆ دەگاشا نیاوەیوٙ و میانو ساڵەکاو (997-1052) عیسایینە بەهمەن (بەهمەنی یەرەم) بی بە قیٛخا و فەرمانڕەواشا و نەوە دماو نەوەی کوڕ و کوڕەزێکیٛش دەگاو هۆرامانی و دەگایەکای تەریچەنە دەسەڵاتشا گیٛرت دەس، هەتا ئیسەیچ شارەکڵەو هۆرامانی حەر ئینا تەموو ئا کەشیۆ.
دەماو دەمیچ گیٛڵناوە گوایا هەروەختێ دەسەڵاتدارێشا دەسش دابوٙ زوڵم و زوٙر خەڵکەکە لوێنیٛ سەرو لوتەو کەشەکەی و ڕوەو مەڕەکیٛ هەکە وەختو ویٛشەنە پیاخاسەکەش چەنە بېیەن لاڵیێنیٛوە و دوعێشا کەردیٛنیٛ ئەو دەسەڵاتدارەکەیشا و زوو دوعێکیٛشا گیرێ بییٛنیٛ و زاڵمەکە زەواڵش پەی تایین بېیەن.
هەر پاسە بەهمەن دمای ئانەی بېیەن بە قیٛخا و دەگاو هۆرامانی کناچېوە خەڵکو دەگێش مارەکەردیٛنە و بېیەن ساحېبو ژەن و یانەی و چڼ زاڕوٙڵێوەش بینیٛ و پەنجا و پەنج ساڵیٛ قیٛخاو دەگێ بېیەن و بە موو لاش نەڎان جە موچیارییەکا جەلالەدینی پیاخاسی و ساڵەو (445) ی کوٙچینە بە مەرامو ویٛپاریٛزنای جە پەلامارەو ناحەزەکاش، قەڵاو هۆرامانیش بونیات نیێنە هەکە وەختو ویٛشەنە قەڵێوە هیٛقمە بییٛنە.
دمای گوزەرنای هەشتا و حەوت ساڵا تەمەنی، ساڵەو (447) ی کوٙچینە مەردەن.
دمای مەردەی بەهمەنی یەرەمی، باریە بەگی کوڕش بېیەن بە قیٛخا و فەرمانڕەواو هۆرامانی.
سەردەمو باریە بەگینە ناوچەکەنە یەریٛ ناوەندیٛ دەسەڵاتی بیٛنیٛ:
یوە: شارەکڵەو هۆرامانی.
دویٛ: دەگاو دیٛوەزناوی.
یەریٛ: دەگاو سلیٛنیٛ، قەڵێوە سەختەشا بیٛ و مل نەڎیٛنیٛ بە کەسی.
هەر یۊ چا یەرە ناوەندەیە چڼ دەگێوە تەریٛ چیٛرو ڕکیٛفیشانە بیٛنیٛ.
دەگاو هەواساوای سەربە دەسەڵاتو دەگاو دیٛوەزناوی بییٛنە و خەڵکەکەیچش کاکەییٛ بییٛنیٛ و جارجار جەنگ قوٙمیان میانو ئا یەرە دەسەڵاتەینە.
باریە بەگ قەڵاو هۆرامانیش تازیٛ کەردۆ و هیٛقمتەرەش کەردە و ڕوٙبەڕوٙ دەسەڵاتش زیاڎش کەریٛ و یوەیوەی دەگایەکا دەوروپشتیش وزیٛ چیٛرو دەساش هەتا پاسەشە سەرئاما چەنی دەسەڵاتدارو دەگاو دیٛوەزناوی ڕیٛک کەوت و کناچېوەش مارەکەرد و کوٙتاییش ئارد بە ناکوٙکی قووڵو بەینیشا و پەنجا و چوار ساڵیٛ فەرماڕەواو هۆرامانی بېیەن.
دمای مەردەی باریە بەگی، میر جەلالەدینی کوڕش بی بە سانو هۆرامانی و سەردەمو دەسەڵاتیشەنە فرەو ناوچەکا دەوروپەشتیش وستیٛش چیٛرو دەسەڵاتو ویٛشۆ و نەۋەڎ و نوٙ یام نەۋەڎ و پەنج ساڵیٛ دەسەڵاتدار بېیەن، دمای ویٛش میر سەعیدی کوڕش هەکە بە میر سەعید جیاشا شوٙرەتش بەرکەرد، بېیەن بە یاگەدارش.
(سان، کوڵ کریاوەو نامیٛ سوڵتانینە، هۆرامانەنە جیاتی میری بەکار ئامێنە، پیٛسەو: سان نشینو هۆرامانی... یارسان: دوٙسەکیٛ یام یاوەرەکیٛ یام ئانیٛ هەکە سەرو دینو سانینی، ئی یارسانیٛچە دەورو ساڵەو (786) عیسایینە سەرشا هوردان و باڵوڵی دانا بە ئەرەمەرزنش نریوٙرە) . هادی ڕەشید بەهمەنی، پەیامی هۆرامان.[1]