#کاوە ئەمین#
شۆڕشی یەکەمی بارزان لەنێوان ساڵانی (1931- 1933) لەلایەن شێخ ئەحمەد بارزانییەوە سەرکردایەتی کرا، بەڵام بەهۆی نابەرانبەری لە ژمارەی هێز و چەک و پشتیووانی ڕاستەوخۆی ئینگلیز، دەوڵەتی پاشایەتیی ئێراق توانی شۆڕشەکە کپ بکات و، شێخ ئەحمەد و مەلا مستەفا و بەشێک لە شۆڕشگێڕانی بارزانی ڕوویانکردە باکووری کوردستان، بەڵام ئەوە بەومانایە نەبوو کە بەتەواوی کوانووی شۆڕشەکە دابمرکێتەوە، ژمارەیەک لە شۆڕشگێڕان بە سەرکردایەتی خەلیل خۆشەوی لە ناوچەکەدا مانەوە، سەرەڕای ئەوەی بەردەوام هێزەکانی ئێراق و تورکیا و جاشەکان بەدوایانەوە بوون و گەمارۆیان دەدان، توانیان لە ناوچەکەدا بمێننەوە، بەڵام بەداخەوە لە کۆتاییدا زۆربەیان بە (خەلیل خۆشەوی) یشەوە، شەهید کران.

تورکیا نکۆڵی لە هەبوونی نەتەوەی کورد دەکرد، بۆیە شتێکی چاوەڕوانکراو بوو کە شێخ ئەحمەد و هەڤاڵەکانی ڕادەستی ئێراق بکاتەوە، لەگەڵ ئەوەی بە حیساب ئێراق لێبووردنی بۆ بارزانییەکان دەرکردبوو، بەڵام لەگەڵ بەڵێنەکەی خۆیاندا ڕاستگۆ نەبوون، شێخ ئەحمەد و مەلا مستەفا و بەشێکی زۆر لە کەسوکاریانی نەفیکرد بۆ خوارووی ئێراق بەتایبەتیی بۆ شاری ناسرییە.

ئێراق وایدەزانی ئیتر جادەکەی بۆ تەخت بووە، شۆڕشی بارزانییەکان بەتەواوی خامۆش بووە، بۆیە لە بڕیارێکی چاوەڕواننەکراودا لە ساڵی 1939دا بارزانییەکانی گواستەوە بۆ شاری سلێمانی، بە مەش دەرفەتێکی باش بۆ بارزانییەکان بەتایبەتیش مەلا مستەفا بارزانی ڕەخسا کە بتوانێت بەنهێنی پەیوەندی بە دەڤەری بارزانەوە بکات، هاوکات پەیوەندییەکی پتەوی لەگەڵ خەڵکی سلێمانی، بەتایبەتیی کەسایەتییە دیارەکانی شار لە ڕۆشنبیران گرێبدات. پەیوەندی لەگەڵ بنەماڵەی شێخ مەحموودی حەفید، ئەندامانی حیزبی هیوا و سەرۆکی حیزبی هیوا مامۆستا ڕەفیق حیلمی بەست. هەر ئەوانیش توانیان لە ساڵی 1943 لە ڕێگەی ڕۆژهەڵاتی کوردستانەوە هاوکاری مەلا مستەفا بکەن و یارمەتیی بدەن بۆ گەیشتنەوە دەڤەری بارزان.

بە گەیشتنەوەی مەلا مستەفا جارێکی دیکە خەڵکی دەڤەرەکە جۆش و خرۆشی کوردایەتی و شۆڕشیان تێدا ژیایەوە، ئەوەبوو شۆڕشی دووەمی بارزان دەستی پێ کرد.

کاتێک حکومەتی ئێراق ئەوەی زانی نەیتوانی بە هەڕەشە و بەکارهێنانی هێز و کوشتار بەسەر ناوچەکەدا زاڵ بێت، پەنایان بۆ گفتوگۆ برد. مەلا مستەفا لەگەڵ ژمارەیەک لە کەسایەتییە باوەڕپێکراوەکانی لە ساڵی 1944چوو بۆ بەغدا بۆ ئەوەی ڕاستەوخۆ گفتوگۆ لەگەڵ نووری سەعید بکات ، کە بە پاشا ناسراو بوو.

یەکەم جار بوو ژمارەیەک شۆڕشگێڕی کورد بە جلی کوردی و بە چەکەوە بچنە نێو بەغدا و سەرنجی خەڵکیان بۆ لای خۆیان ڕاکێشا. ئێراقییەکان زۆریان هەوڵدا کە داخوازییەکانی کورد لە داخوازییەکانی ناوچەیەکی سنوورداری وەکوو بارزان قەتیس بکەن و شۆڕشەکە وەکوو شۆڕشێک یاخود کۆبوونەیەکی چەکداری ناوچەیی کە بۆ بەرژەوەندی خۆیان دەستیان داوەتە چەک وێنا بکەن، بەڵام مەلا مستەفا خاوەن ئەزموونێکی قوڵ و دنیابینییەکی کوردستانیانە بوو، بۆیە بە تووندی داواکانی ئێراقی ڕەتکردەوە و پێیان دەڵێت: ناوچەی بارزان بەشێکە لە کوردستان نەک بە پێچەوانەوە بۆیە دەبێت هەموو داوا ڕەواکانی نەتەوەی کورد پەسەند بکەن .

ئەو کاتەی کە مەلا مستەفا لە بەغدا دەبێت، بەردەوام ڕۆشنبیران و سەربازە پلەدارەکانی کورد، ئەندامانی حیزبی هیوا و کەسایەتییە دیارەکانی کورد و دۆستانی کورد ڕۆژانە سەردانی دەکەن.

لە یەکێک لە هەڤپەیڤینەکانم دا بۆ بەرنامەی (پەنجەمۆر) ی تۆڕی میدیایی ڕووداو، کە لەگەڵ کەسایەتی دیاری دەڤەری ئاکرێ، شێخ تاهیری شووشی سازم کردووە و بەم زووانە بڵاودەبێتەوە، بەسەرهاتێکی خەندەدار، بەڵام پڕمانای گێڕایەوە، ئاخر باوکی یەکێک بووە لە شایەتەکان.

شێخ تاهیر شووشی بەم شێوەیە چیرۆکی چوونی مەلا مستەفا بۆ بەغدا دەگێڕێتەوە، لەسەر داوای حکومەتی ئێراق مەلا مستەفا بڕیار دەدات لەگەڵ 15 کەسایەتی و پاسەوانی خۆی بچێتە بەغدا. حاجی قادر ئاغای شووشی و محەمەد بەگی ڕواندزی، شێخ محەمەد خالید بارزانی لەنێو شاندەکەدا بوون، بەداخەوە من ناوی ئەوانەی دیکەم لەیاد نییە. ئەو کاتەی کە بارزانی لە بەغدا دەبێت، ژمارەیەکی زۆر لە ئەندامانی حیزبی هیوا سەردانی دەکەن، هەروەها وەزیرەکانی کورد، پارێزگارەکان، پلەدارەکانی نێو سوپا، کارمەندانی نێو دەوڵەت، ئێواران دەچوون سەردانی جەنابی بارزانییان دەکرد. ڕۆژێک لە مەجلیسێکی 40 - 50 کەسی دا بارزانی بە ئامادەبووان دەڵێت: ڕەنگە سبەی - دوو سبەی لەگەڵ نووری سەعید و دەسەڵات بەدەستانی حکومەت دابنیشم و گفتوگۆیدان لەگەڵ بکەم، بۆیە داواتان لێ دەکەم هەر کەسێک زانیارییەکی هەیە لەسەر نووری سەعید پێمبڵێت. هەریەکەو قسەیەک دەکات، یەک دەڵێت: نووری سەعید تورکمانە، یەک دەڵێت: دایکی کوردە و باوکی تورکمانە، یەک دەڵێت پیاوی ئینگلیزە، هەریەکەو شتێک دەڵێت. لەنێو مەجلیسەکەدا کەسێک دانیشتبوو، جاربەجار دەستی بەرزدەکردەوە، بەڵام زوو پەشیمان دەبووەوە. بارزانی ڕووی تێدەکات و دەڵێت: ها شریک دەبینم دەتەوێت شتێک بڵێیت، بەڵام زوو پاشگەز دەبیتەوە. ئەویش دەڵێت قوربان، من شتێکی سەیرم هەیە لەسەر نووری سەعید، بەڵام لەڕووم نایێت لە بەردەم جەنابت دا بیگێڕمەوە!

مەلا مستەفا پێی دەڵێت: فەرموو قسە بکە، هەموومان خۆمانەین، شەرمی ناوێت!

ئەویش دەڵێت: قوربان، ژنێک هەیە ناوی ئوم ڕاجیحەیە، ژنێکی دەوڵەمەندە، ڤێلایەکی زۆر گەورەی هەیە، خواردنگەی تێدایە، باخچەیەکی گەورەی هەیە، مەلەوانگە و مەرقەسی تێدایە، زۆربەی وەزیر و کاربەدەستانی حکومەت بە نووری سەعیدیشەوە سەردانی ئەو شوێنە دەکەن، لێت ناشارمەوە منیش کونجێکی خۆمم هەیە و سەردانی ئەو شوێنە دەکەم، بەڵام ماوەی سێ مانگە نووری سەعید بەهۆی ئەوەی کە 500 دیناری لەم ئوم ڕاجیحەیە قەرزکردووە و ناتوانێت بیداتەوە، لەڕووی نایێت سەردانی ئەو شوێنە بکات! بارزانی لێی دووپات دەکاتەوە کە ئایا ئەو شتەی باسی دەکات ڕاستە؟ ئەویش دڵنیایی پێدەدات.

ڕۆژی دیدارەکە نووری سەعید زۆر بەگەرمی پێشوازی لە مەلا مستەفا دەکات و دەست بە قسەکردن و گفتوگۆ دەکەن. نووری سەعید جاربەجار ڕوو لە بارزانی دەکات و پێی دەڵێت: جەنابی بارزانی، با ئەو شەڕە بوەستێت، ئێمە بە کورد و عەرەب و تورکمانەوە هەموومان ئێراقین، شەڕ بە کەڵکی وڵاتەکەمان نایێت! مەلا مستەفاش هەموو جارێک لە وەڵام دا دەڵێت جەنابی پاشا، خۆ منیش زۆرم پێخۆشە شەڕ بوەستێت، بەڵام هەموو شتەکان لە دەستی ئێوەدان، فەرموو مافەکانی نەتەوەی کورد بدەن، خۆ ئێمە تەرفداری شەڕنین، ئێمەش ئاشتخوازین و دەمانەوێت ئاسوودە بژین، ئێوە شەڕمان پێدەفرۆشن!

پاش کەمێکی دیکە دیسان نووری سەعید دەڵێت: ئەگەر ئێوە درێژە بەشەڕ بدەن، دەڤەری بارزان بەر تۆپپاران دەکەوێت، کاول و وێران دەبێت. وەکوو جۆرە هەڕەشەیەک درێژە بە قسەکانی دەدات و دەڵێت: خۆ ئەوەش دەزانن کە ئینگلیز پشتیووانی ئێمە دەکات.

بارزانی لە وەڵام دا دەڵێت: ئەگەر ئینگلیز لە پشت ئێوەوەبێت، ئێمە تەنیا خوا شک دەبەین لە پشتمانەوە بێت.
نووری سەعید دەڵێت: جەنابی بارزانی خۆت دەزانیت ئەگەر هەموو سوپاکەمان هێرش بکاتە سەر کوردستان و بە تۆپ و فڕۆکە لێتان بدەین، بارزانییەکان ناچار دەبن ڕوو لە چیا بکەن، ئەو کاتە هەر هەموویان لە برسان دا دەمرن! مەلا مستەفا ڕوو لە نووری سەعید دەکات و دەڵێت: من بڕوام بە قسەکانی تۆ هەیە، ئەگەر واز لە کوردایەتی بێنم، بارزانییەکان دادەمەزرێنیت لەناو سوپا و پۆلیس، قوتابخانە بۆ ناوچەکە دابین دەکەیت، بڕوام بە قسەکانت هەیە، بەڵام من بەڵێنێکم بە نەتەوەی کورد داوە کە پشتیان تێنەکەم و خەبات بۆ مافەکانیان بکەم، جا جەنابی پاشا باش گوێم لێبگرە، ئەگەر ئەوەی تۆ دەیڵێیت بێتە دی و بارزانییەکان ڕەزیل و برسی ببن، بگاتە ئەوەی بچم 100 دینار لە ئوم ڕاجیحە قەرز بکەم و برسییەکانی پێی ڕزگار بکەم، دڵنیا بە نایکەم! وەختێک نووری سەعید گوێی لە ناوی ئوم ڕاجیحە دەبێت سەری دادەخات و تاوەکوو چەند دەقیقەیەک هیچ قسەیەک ناکات.

دواتر مەلا مستەفا دەگێڕێتەوە بیرم کردەوە چ ڕێگەیە هەڵبژێرم جگە لەوەی کە تاوەکوو دوا ساتەکانی ژیانم خەبات بۆ گەلەکەم بکەم و ڕادەستی هیچ دوژمنێک نەبم، جگە لە خەبات و شۆڕش ڕێگەیەکی دیکەم لە نەدۆزییەوە.

هەرچەندە ڕێککەوتنێک لەنێوان بارزانی و نووری سەعید دا کرا، بەڵام هەر زوو بە فیتی ئینگلیزەکان هەموو شتێک هەڵوەشایەوە و بارزانییەکان ناچاربوون دەست بدەنەوە چەک و بەرگری بکەن. دواتر ڕوویان لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان کرد و بۆ پارێزگاری لە کۆماری کوردستان و چوونە پاڵ سوپای کۆماری کوردستان، لەپێناو پارێزگاری لە کۆماری کوردستان دەیان کەسیان لێ شەهید و بریندار بوو.[1]