بەهادای بە ژیوگای و دۆسایەتی چەنی سرۆشتی دلۍ ئەدەبیاتی کلاسیکی هۆرامینە
بەشۍ پەنجەمە
نویستەی: #سابیر عەزیزی#
5. نزیکی و تێکەڵی ڕۊحی جەمعی بە نێسبەتوو ژیوگای.
ئێنسان وەختارێ ئەشق و وەشەویسی و حورمەتش پەی مەکان یام تاکێ جە دەروونەنە بی، بۍ پەروا و بە بۍ ئانەی هەڵویستوو وەرانوەری وینۆ، هەر ئا چېوە کە هەن دەروونشەنە بۍ وەرانوەر بانگەوازەش پەی کەرۊ و جە ئەوپەڕوو نەجابەت و تەبەقی ئێخلاسینە درکنۊش و بە کرڎاری، پراکتیک، ئاشکرا و دیارا. پېسە وەشەویسی ئەڎای بە نێسبەتوو ڕۊڵەیش... جە مەحاڵوو هۆرامانیچەنە نزیکی چەنی ژیوگای ئەڼە خالەسانە و بۍ ڕیا بېیەن کە هۆرامی زوان پاسەش زانان ژیوگا بە نێسبەتوو گرفت و ئازارەکاو ئاڎیەوە هەڵویستش هەن و هەست بە وەرپرسیاری کەرۊ. وەختارێ شاعێر (میرزا موحەممەد ڕەزای پاوەی) (ئەمینی حەمەڕەشێد ، 1396) ڕۊڵەکەش فەوت کەرۊ و دەروون و ڕۊحش ئازارە و ڕەنجور بۊ... ئێحساس کەرۊ کە ژیوگا و گۆراڵێ و پەلەوەرێ کەش و کۆی هەمڕای ئی ئازار و ڕەنجو ئاڎیەنێ. چەنی ڕەنجەکێش هەمڕایی و پێوەرەییشا هەن، دیارا خەڵک ئاڼە سادە و ساکار نەبېیەن نەزانۆ سرۆشت خەریکوو ڕەواڵی ئاسایی وېشا و بە خەمباری تۊ ئاڎ خەمبار نمەبۊ، بەڵام پەیوەندی دۆسایەتی جە قۆناغی فیزیکی و هەیکەلی دوور گنۆوە و ملۆنە فەزایە ڕۊحی و مەعنەوەی. فەرماوۆ:
بوڵبوڵ کەرڎەن تەرک باخانێ پاوە
چنوور بەر نامان ئێساڵ جە شاوە
بوڵبوڵان پەی تۆ، گۆڵان وە بۍ تۊ
تەمامی نیشتەن واوەیلا و ڕۊ ڕۊ
بوڵبوڵ ئاوازەش تەرک کەرد نە باخان
چنوور بەرنامان نە بەرزی شاخان
(ئەمینی حەمەڕەشید.1396. 57)
ئینە پەیامش هەن ئی خەڵکە ئەڼە وېش تیکەڵ و هەمنەوا چەنی سرۆشتی زانان ئەجیانش وەختارێ ڕۊلەکەش فەوت کەرۊ، ئێتر بولبوڵێ چریکە نمەکەرا و گوڵێ سەربەر نمارا... ئەڵبەت چی پەیامەنە باسوو پێوەرەیی و هەمڕایین و دۆسایەتی و نزیکیین... حێچوەخت ئاوەزی هۆرامیانە ژیوگاش بە تەهدید و هەڕەشی و دوژمەن نەزانان. بەشێ جە وجوود و هەیکەلیش زانانش ئا ڕۊحی کۆیە و جەمعیە ملشارە زاڵ بېیەن، هەم جە وینگایی فیزیزکیەوە هەمیچ لایەنوو ڕۊحی و زەینیەوە ، ئازارەو کۊمەڵگایش بە ئازار و ڕەنجو ژیوگای زانان، هەواڵێ جە جیاوازی و ڕنیارەی نەبېیەن، پەوکای ڕەنجو وېش بە ڕەنجو ژیوگایش زانان.
ژیوای دلۍ فەزاو ژیوگاینە ئەو پەڕوو ئاوات و ئارەزوو تاکی هۆرامی بېیەن، وەختارێ تۊ ئەچیمنە ویرێت هەن ئێتر دەسو خیانەت و تاڵانکاری و پاتەرەی ژیوگای لاتەوە قەدەغەن و حەتتا ویریچش چەوە نمەکەریوە؛ بی بەشێوە، ئەبزارێ ئی وېرانیە ئەنجام دەی. وەشتەرین کاتەکاو ژیوایت تلیای و تێکەڵی چەنی ژیوگای زانی. ئی ویرە شازە جە ئەدەبېیات و نوېشتەو سەردەمیچەنە بە هەسی و پوختەیی ڕەنگەش دێنەوە و دیار و وەرچەما. مەرحووم باقی سەفاری فەرماوۆ:
هانێ و سەرکەشۍ میر غوزاران مەس
گېڵە چەنی یار ئانەن فریا ڕەس
با خەڵکیش واچان سەر شێتەن و مەس
شاهۆ و پیازدۆڵە تەنیا دۆس و بەس
( سەفاری باقی. 1393. 128.)
شاعێر تەنیا دۆس و یارەش دڵێ ناخوو ژیوگای زانان و ئێتر چەنی کەس و لایەنێتەری پەیش نېیا دۆس و ڕەفێق بۊ غەیروو ژیوگای نەبۊ؛ ماڎام پاسەن پەی ئی تەنیا دۆسەیە ئەوپەڕوو حورمەت و ئێژایش قایل بېیەن و ناستەنش جە لاو ئاڎیوە ئازار و ئەزیەت وینۆ.
6. وەشەسیایی پەی مەکان و وەتەنی جە فولکۊر و فەرهەنگی عامەینە.
فولکۊر و فەرهەنگوو عامەی یۊ جە بنەما هێقمەکاو ماندگاری و هېز و تەواناو ڕادەو ویر کەردەو خەڵکی بەیان کەرۊ. ئا حاڵەتە بوومی و ئەسیلە کە ڕیشێش بە حیچ جۊرێ وشکێ نمەبا و تۆزقاڵێچش مەنۆ، دووبارە چوزە کەرۊوە. وەشەویسی مەحاڵوو هۆرامانی لاو خەڵکەکەیشەوە بە درێژایی تاریخی وەرچەما و جە ئەدەبیاتی عامەیچەنە ڕەنگ وبۊی تایبەتش هەن. قسێ نەسەقێ و داستانێ و ئەفسانێ و ڕازێ و زەربولمەسەلێ ... چی بارەوە فرێنێ، بەڵام ئېمە تەنیا پەی ئاشنایی فرەتەروو وانەری ئی نمادەیە ئېشارۍ کەرمۍ بە وەشەویسی ئاو و خاکی لاو خەڵکوو دەگاو (دەلیەوە) ئێدامەو پەیجۊرکاری فرەتەری چی ڕاسەوە گنۆ سەرو شانەو لێکۆلێنەرا. خەڵکوو دەلی هۆراێشا هەن بەنامۍ هەواروو (هەیشوور)ی، ئی خەڵکە باوەڕشا ئینەن: خەڵکاو یاگاتەری بە بۍ مەکانێ پېسە هەواروو هێشووری چەنی تاوا ئاسۇڎە و بۍ ورکە و داڵغە بژیوا. ( دیمانە و کاری مەیدانی)
دلۍ گۊرانیا و موسیقاو هۆرامانینە ئی وەشەسیایە پەی خاکی فرەتەر دیارا و زاقا.
من کۆڕە هۆرامی پەروەردەی چنوور
چۆن قەرار ئەبەم دەشتی شارەزوور
( چریکەی ئەهورایی، 1396، 239 )
ئی هاوارە پەی وېش تاوۆ نموود و بەهانێ ئاشکرابۊ پەی وەشەسیای خەڵکوو ئی مەحاڵەیە بە نێسبەتوو ژیوگای و وەتەنی.
سۆتەن شیروانە شاکەلەیچ پێوە
چۆڵی کەلارێ کەرڎەنا لېوە
( چریکەی ئەهورایی، 1396، 167)
چېگەنە ئاهو ناڵەن پەی ئا بەسەرئامایە تاڵا ئامێنێ ملو وەتەنیەرە و لکەوەدای ئا ڕۊحە مەعنەویە پەی مەحاڵوو کوردەواری، وینای ڕەنج و چۆڵی کوردەسانی و خرۆشیای و گریای پەی نیشتمانی. ئەی مەحاڵە جە لایەنی جۆغڕافیایی فرە مەکانێ سەخت و شاخاوین و بەڕاسی ژیوای چی مەکانەنە مانیایی و شەکەتی تایبەت و باوەڕی قووڵش گەرەکا. چڼەها نموونێتەرێ چی ڕاسەوە دلۍ فەرهەنگوو عامەو خەڵکینە هەنێ. حەکایەت جە ئەوپەڕوو وەشەویسی پەی ژیوگای و وەتەنیشا کەرا. بە نیگایەوە سادە و ساکار و دیدارێ مەیدانی بەرگنۆ؛ ئی خەڵکە چەنی تاوا و پەیشا لېویۊ ئەچا مەکانە سەخت و دلۍ دۆڵ و کەمەرینا ژیوا و ژیان بەرا سەر، جە یەک کەلامەنە تەنیا هازەو وەشەسیایی پەی وەتەنی و باوەڕی قووڵ بە وێ و ئێژادار تەماشەو نیشتمانی کەرڎەی بیەن بە پاڵپشت و پشتیوان تاکو ژیوای چا مەحاڵەنە درێژەشبۊ و جە هەناسە نەگنۆ.
ئاکاموو وتاری.
ئاوەزوو سەردەمی بانگەوازەش ئانەن کە نیشتەجایەکاو سەرو گۊ زەمینی تەنیا ڕاو نەجاتیشا پارێزناو ژیوگای و دۆسایەتی چەنی حەیوانە کەشیەکا و جڕ و جانەوەر و دەس پەوە گېرتەی و نەشێونای ئەکۆسیستۆمیا. هۆرامی زوانەکێ حەر جە زوەوە ئی ڕەسالەتشا بەگا ئاوەرڎەن و جە ئاستوو پارێزناو ژیوگای و تێکەڵی چەنی ژیوگای ئەو پەڕوو هێمەتیشا بە یاگێ ئاوەرڎەن. پەنەوازا ئېشارە کریۆ کە ئی نەریتە پتەوە و عالە جە کۆنەوە دلۍ ئەدەبیاتی کلاسیکی هۆرامینە بە هەسی، بۊڵت کریانەوە، دیار و وەرچەما. ئینە بیەن ڕازەو دۆسایەتی و نزیکی ئی خەڵکەیە بە نێسبەتوو ژیوگای و پارێزناو ئی سەروەتە گەورەو بەشەریە. پەنەوازا ئېشارە کەرمۍ پینەی حەر ئی ئەندیشەو پاریزنایە بی کە تاواش هۆرامانی و ئاوەزوو پاریزناو ژیوگای بۊ بە هۆ ئانەی کە سازمانی جەهانی یۆنسکۆی سەرو ئی خاڵە ئیستراتیژیکێوە مدرامان کەرۊ و دڎان بنیۆ بە ئاوەزوو بەرزوو ئی مەحالێرە و تۆماری جەهانیش کەرۊ. حیچ مەکان و دۆڵ و کەمەر و هانە و دەرە و دارەسان و... شکە نمەبەری جە هۆرامان بۍ نامە و نیشان مەنەبۊوە. باوەڕ هەن کە بنەماو ئی هەرمانە پۆختە و پەنەیاوایا گېڵۆوە پەی ویر کەرڎەی و هازەو نویستەی. وەشبەختانە ئی دوە باڵە تیژە جە کۆنەوە چی مەحاڵەنە برەوشا بېیەن و ئیسەیچ خاستەر و پەنەیاواتەر ئامێنیوە تەلێ. همێد هەن پەیجۊرکار و لەیەکدارهەرمانۍ قۆڵێ ماڵاوە و لایەنە ئێنسانی و ژیوگایەکا، تارێخی و تارېخیەکاتەروو هۆرامانی کەبۊنەو هەژاری پەیجۊرکاریەو هێشتەر ئاشکرا نەبېیېنۍ، بېزاوە و کەشفشا کەرا . وزاشا خزمەتوو کۊمەڵگاو بەشەروو ئارۊی.
سەرچەمۍ:
1.بهاءالدین محمد.دیوان پیرشالیاری زردشتی. 1363. محمدی سنندج
2.مارسل پروست. ترجمە : مرادی بنیامن. در باب خواندن. 1398
3.مەولۊی عەبدولڕەحیم. دیوانی مەولۊی. کۆکردنەوە: عەبدولکریم مۆدەڕێس. 1382. کردستان
4. قوبادی خانای . دیوانی خانای قوبادی. کۊ کردنەوە: کاروان عۆسمان خەیات. 2016 ز
5هەمەوەند فەقی قادری. کۊمەڵەشێعری فەقی قادری هەمەوەند. کاروان عۆسمان خەیات.2021 ز
6. هۆرامی میرزای. سەوزەی کۊساڵان. 1362. کاوش
7.سەفاری باقی. پەپوولەی خېیاڵ. 1393. احسان.
8.سوڵێمان موحەممەد. دیوانی سەیدی. کۆکردنەوە: موحەممەد ئەمین کاردۊخی.1385. کردستان
9.ئەمینی موحەممەدڕەشید. کەشکۊڵی شاعێرانی هۆرامان. کۆکردنەوە: موحەممەد ڕەشید ئەمینی. 1396 . کردستان
10.فەخرەدین ئامێدیانن، بەهرامی هۆرامان. کۊمەڵە وتاری یەکەمین کۆڕی نێو نەتەوەیی ئەدەبی کوردی، بەرگی یەکەم.2010 ز.
11. مەڵڵا خزری ڕەواری. دەوڵەت نامە. 1386. نشر احسان. جمیل فاروقی
12. هنر انسن بودن. کارل ڕاجرز. ترجمە مهین میلانی. نشر نو. 1399
13. هەڵاڵە برایمی هۆرامان. هۆرامی ڕەشید. 1971ز . چاپخانەی ڕاپەڕین سڵێمانی
14. تۊ شێوە هۆرامانی، دیوانوو سەنگەر هۆرامی، 2007ز، چاپخانەی کارۆخ سلێمانی
15. چریکەی ئەهوورایی، فەتاحی وەلی، 1396. زایەلە، مەریوان.
16. وێبیناروو هۆرامان شناسی، 1400، وەیسی موزەفەر
17. خەرمانە گەورە، ئەمینی سوبحان، 1399/ 292 . زایەڵە
18. دیوانوو سەیدی، کاردۊخی موحەممەدئەمین، 1971 ز، کامەرانی سلێمانی. 125.[1]