GELO “ÊZÎDÎTÎ BERDEWAMÎYA ÊZÎDAYA BABILÊ YE“?
#Ezîzê Cewo#
K’î – çawa dizane, k’î – çawa dixwaze!
Van r’ojên dawîyê di medya civakî da nivîsek hatibû parvekirin – a Ali Husein Kerim a bi sernivîsa “Êzîdîtî berdewamîya Êzîdaya Babilê ye”, çavkanî jî ev dabûn xuyan: http://dirokakurdistan.com/krd/2019/01/12/eziditi-berdewamiya-ezidaya-babile-ye/ . Û hinek beşdarên medya civakî jî ev nivîs bi baldarî p’ejirandibûn û ji nûva p’arvekiribûn…
Û evê yekê di nava xwendevan da p’êleke pirsan r’akiribû. Û xwendevan bi wan pirsên xwe va berbir’î me bibûn. Ew dixazin bizanibin, k’a gelo çiqas r’ast e, xwedêgiravî navê ola kevnar a gelê k’urd destpêka xwe ji nave xwedaya cîhana kevnar Îsîdayê (Îzîda) digire? Hinek jî dixwazin, ku em hinek agahî di derbarê vê xwedayê da bidin… Û me jî, wek ku di nav gel da tê gotin, gotina wan neşkênand…___________________
Helbet, nivîsên weha dem bi dem di nava her civakekê da jî dertên holê, eger ji bo wan di nava wê civakê da binaxeyek heye… Hema li vira, dibe ku, pêwîst jî nake, ku mirov bipirse, k’a, gelo tiştên weha k’engê û di nava k’îjan civakekan da dikarin pêk bên?
Ji xwe, eger pêk hatine, wê demê sedem û bingehên xwe hene. Lê ya sereke, eger mirov p’ir’î-hindikî dîroka kevnar, an bi giştî, dîrokê bizanibe, an haş ji wê hebe, k’a di dîroka mirovahîyê da bawerî û ol çawa pêk hatine, dê li ser mijarên weha hinekî bi awayekî dinê bê axavtin. Lê, eger hatye an tê axavtin, ew tê wat’eya ku pêdivîya wê civakê hê jî bi xiyalan heye… Lê, berovajî vê, eger civakek ji bo r’ûdanên weha amade be, eger yek binivîse jî, dê di nava wê civakê da helwesteke zanistî r’û bide… Û, eger helwesteke wisa r’û nedaye, wê demê an ji bo civakê ev pirsana zêde giringîya xwe nînin, an asta zanînên dîrokî di nav wê da nimiz e, an jî yên ku xwedî zanebûnê dîrokî ne, zimanê k’urdî ji bo wan bîyanî ye…
Lewra jî, emê li vir li ser naveroka vê nivîsê ya giştî r’anewestin (ew bi sere xwe mijareke dine ye!) û her hinek agahîyên dîrokî yên here seretayî û sade bînin, ên ku her mirovek, ê ku li ser vê mijarê tiştekî diaxive an dinivîse, dê ji bo wê/î xerîb nînbin…
Wekî dinê, ji vir û pêva, piştî van adgahîyan jî bila her xwendevanek bi xwe ji bo xwe bir’yarekê bide, k’a …
Weha:
Ya yekem – ji dîroka kevnar tê zanîn, ku Îsîda (Îzîda) gewretrin xwedaya ola Yêgîpta kevnar bûye (Misir), a ku ewê nûnerîya kesayetîya jin û dayîkê kirye… Û tu p’êwendîya xwe bi Babilê r’a nine!
Ya duyem – di Babilê da di dema xwe da t’evahîya pant’êona (qube) xwedayên sûmerî-ak’adî p’ejirandine – yên wek: Şamaşa, Sîna, Îştar û yê dinê. Û dîsa di nav van da Îsîda (Îzîda) nine.
Û ev agahîyana di her p’irtûkeke dîroka kevnar an êntsîklopêdîyan da hene, di vê derbarê da mirov dikare agahîyên cihêr’eng di întêrnêtê da jî bibîne.
Dema mirov gotarên vî r’engî dixwîne, bê r’ayê wî di serê wî da pirs p’eyda dibin, k’a gelo sedemên p’eydabûna wan ji k’u tên?
Dibe ku ya sereke ew e, ku xudanên van nivîsanan bi vê dixwazin kevnarbûna ola gelê kurd – êzdîtîyê bidin xuyan, û ji ber sedemên jorgotî di nava civaka xwendevanên p’ir’î-hindikî ji dîrokê agahdar da r’ewşeke weha ya matmayînê disêwirînin…
Divê sêrî da bê gotin, ku ji bo kevnarbûna êzdîtîyê bidin xuyan, hîç pêwîst nake, ku mirov berê xwe bide dîroka gelên dinê, di vê olê bi xwe da hemû bingeh, dane û r’astîyên dîrokî hene, yên ku govenîya kevnarbûna wê ya r’esen didin xuyan…
Di dema xwe da me li ser vê pirsê di gotarên xwe yên cuda da bi berfirehî û hûrbînî nivîsye, û ew hemû jî bi znistî di p’irtûka me ya “Êzdîtî: divê mirov r’astîya wê li k’u biger’e” da bi zanistî hatye t’omarkirin:
Weha, p’arç’eyek ji wê:
“ … Îro di weşanên cuda û di çapemanîyê da (di nava wan da wisa jî di yên kurdî da) navê ola gelê kurd a kevnar bi çewtî wek êzîdîtî, ola êzîd, û terefdarên wê jî wek yên êzîdî didin xuyan.
Li ber çavan e, ku danasîneke weha, ya ku li ser bingeha dîtinên lêpovajî û çewt saz bûne, li ser rêya rasttêgihîştin û naskirina rastîya vê olê û bîrûbawerîya wê bûye asteng.
Gava yekem a li ser rêya têgihîştina rastîn a taybetîyên ola êzdî, dikare bi zanistî ravekirin û dazanîna wan têgeh, nav û têrmînan be, yên ku di nav vê olê û bîrûbawerîya wê da hatine sêwirandin û bikaranîn.
Û ji bo wê jî, divê bê zanîn, ku bawermendên vê olê bi xwe ji vê bawerîyê ra nabêjin êzîdîtî, ji ber ku navê ola wan – êzdîtî ye. Xwenavkirina bawermendên vê olê ne ku êzîdî, lê êzdî ye. Nûnerên vê civaka êtnîkî-bawerî (êzdîtî/êzdîyatî) bi xwe ola xwe wek ola êzdî nav dikin. Gelên cînar, xasma, ermenî, ji êzdîyan ra yêzdî dibêjin, lê yên dinê – yêzîd, an jî Yezidien.
Li bal hinek lêgerîner û nivîskaran şêwazên îêzîd an yazîd jî heye.
Ji bo ku hemû rastîya pirsê bê têgihîjtin, divê bê zanîn, ku navê ola êzdî ji navekî Xwedê tê. Di qewlekî ola êzdî da tê gotin: “Hezar û yek navên Xwedê hene, Êzdî jî navekî Xwedê ye!” Her navekî Xwedê tê ravekirin: Peyva Êzdî ji peyverêza “Yê ez dayî” tê. Paşê, hê dereng (di nava hezarê salan da), ev peyverêz di axavtina zêndî da hey hatîye gotin û di wê da guhartin çê bûne, hinek deng jê werîyane, beşên wê gihîştine hev û ew bûye peyveke têkel – Êzdî. Ango. peyverêza “yê ez dayî” bûye Yêzdî, ev jî ji hêla xwe va bûye Êzdî (Êzdîêzdî”, di destpêkê da hatîye wateya “xwedêperest”, ango, ên ku bawerîya wan bi Xwedê heye, ango yên ku Xwedê diperêzin. Hê jî di navçeyên Kurdistanê yên cuda da, di nav kurdan da, û wisa jî di nav êzdîyan bixwe da, ji bawermendên vê olê ra dibêjin êzdayî/ezdayî…
Lê Yêzîd bên-Mûawîya bên-Ebî-Sifyan benî–Ûmeyya ji eşîra ereban a Qurêşî ya li Mekkayê û pismamê Muhemmed Pêxember ê dûr bûye, ew yek ji xelîfên (sultan) cîhana îslamê bûye.
Yezîd (an jî, wek yên êzdî ji wî ra dibêjin, Sultan Êzîd) kurê Mûawîya bên Ebî – Sifyan e. Berî Êzîd (Yezîd) xelîftî di dest malbata Pêxember da bûye. Ji vê malbatê Elî xelîfê 4-em ê dawîyê bûye.Tê gotin, ku kuştina wî bi destê emewîyan çê bûye. Hesenê kurê Elî tê jehrdayîkirin, ê dinê – Huseyn û hemû malbata wan, bi giştî 22 kes, di Kerbelayê da ji hêla alîgirên Yêzîd va tên kuştin. Û, bi vî awahî, dawî bi desthilatdarîya malbata Pêxember tê û pismamên wan ên dûr-emewîyan desthilatdarîyê hiltînin destê xwe. Û Êzîd (Yêzîd) dibe Xelîf (Sultan).
Lê çi pêwendîya van hemûyan bi ola gelê kurd a kevnar – êzdîtîyê ra heye?
Ev herdu sîstêmên ji hev cuda çawa tevî hev kirine?– Bersîvên van û pirsên dinê yên bingehîn divê hê ji hêla zanîyaran va bên dayîn. Lê belê, vê demê mirov vekirî û bi bawer dikare bibêje, ku di navbera navê vê ola kevnar a gelê kurd û navê Sultan Êzîd da tu pêwendî jî nîne. Her yek ji wana awirekî cuda ye ser sêwirandina gerdûnê, olên vana li ser bîrûbawerîyên cuda, û, bi giştî, têgehên Xwedê yên cuda ava bûne!?
Li vira mirov dikare bibêje, ji bo vê tevlîhevîyê wisa jî ewê yekê rola xwe lîstîye, ku peyvên Êzdî û Êzîd ji hêla bilêvkirinê û bihîstinê va bi şêwazî nêzîkî hev in. Lê ev herdu peyv hem ji hêla peyvsazîyê (morphology) û jêdera sazbûna xwe va, hem jî bi wateyên xwe va du peyvên ji hev cuda ne”. (Ezîz ê Cewo: “Êzdîtî: divê mirov rastîya wê li ku bigere”, Amed – 2017, rûpelên 14 – 16)
Û hema ev r’ewş, ku peyvên Êzdî û Êzîd ji hêla bilêvkirinê û bihîstinê va bi şêwazî nêzîkî hev bûne, bûye sedem, ku piranîya êzdîya bi vê rêy hemû têrmîn, nav, ferz û drozgeyên îslamê wergirtine, û bi xwe jî hajpênînin, k’a çawa bi berekê va bûne “êzîdî-sofî”.
... Mirov li vira jî li ser wê pirsê, ku, xwedêgiravî, “Êzîdîtî berdewamîya Êzîdaya Babilê ye” dikare heman tiştî bibêje; “...ji bo vê tevlîhevîyê wisa jî ewê yekê r’ola xwe lîstîye, ku peyvên Êzdî, Êzîd û Îzîda (Îsîda) ji hêla bilêvkirinê û bihîstinê va bi şêwazî nêzîkî hev in. Lê ev p’eyvan hem ji hêla p’eyvsazîyê (morphology) û jêdera sazbûna xwe va, hem jî bi wat’eyên xwe va p’eyvên ji hev cuda ne”...
[1]