$#قوباد تاڵەبانی# لە کۆبوونەوەی پەڕڵەمانی کوردستان چی گوت؟$
#هێڤیدار ئەحمەد#
#12-04-2021#
شاندی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە سەرۆکایەتیی قوباد تاڵەبانی، لە پەڕڵەمانی کوردستان وەڵامی 100 پرسیاری سەرۆکایەتیی پەڕڵەمان و لیژنەی دارایی و لیژنەی سامانە سرووشتییەکان و سەرۆک فراکسیۆنەکانی پەڕڵەمانی کوردستانی لەسەر پشکی هەرێمی کوردستان لە بودجەی 2021ی ئێراقی فیدراڵ، دایەوە.
خۆم وەکوو جێگری سەرۆکی لیژنەی دارایی و کاروباری ئابووریی پەڕڵەمانی کوردستان لەو کۆبوونەوەیەدا بەشداربووم کە چوار کاژێر و نیوی خایاند، هەوڵدەدەم بەشێکی ناوەرۆکی ئەو کۆبوونەوەیە لە ڕێگەی ئەم نووسینەوە بۆ خوێنەران ڕوونبکەمەوە.
بەڕێز قوباد تاڵەبانی لەو کۆبوونەوەیەدا گوتی دەتوانین بە بودجەی ئێراق بڵێین یاسایەکی هاوسەنگە، چونکە هیچ لایەنێک (#هەولێر# - بەغدا) 100%ی داخوازییەکانی تێیدا جێبەجێ نەکران.
$چۆن متمانە گەڕایەوە؟$
وەکو جێگری سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان گوتی، پڕۆسەی دانووستاندنەکانی ئێمە سەرکەوتوو بوو، چونکە هەر ئەم گفتوگۆیدانە بوو، متمانەی لەنێوان هەرێم و بەغدا درووستکرد.
یەکەمجار ڕێککەوتنی نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی ئێراق هەبوو لەسەر (نص) ێک/دەقێک ڕێککەوتبووین لەنێو پڕۆژەیاسای بودجەی 2021 کە پێی دەگوترا (نەسی حکومی) ، بەڵام دواجار ئەم دەقە قبووڵ نەکرا، نەیانویست تێی بپەڕێنن، بەردەوام داوای بەدیلی ئەو دەقە لە ئێمە دەکرا، دەمانوت (نییە) . دواجار گەیشتنە قەناعەت کە ئەم نەسە تێناپەڕێت، دوا نەسی بەشی هەرێم کە پێشکێشکرا حەوت تێبینیمان لەسەری هەبوو، بەڵام لەسەر نەسێکی هاوبەش ڕێککەوتین کە ئێستا لە ماددەی 111ی یاسای بودجەی گشتیدا جێگیرکراوەتەوە.
ئێستا زیاتر دەتوانین بڵێن ئەو بودجەیە بودجەیەکی (هاوسەنگی و تەقەشوفییە) ، چونکە لە 164 تریلیۆن دینارەوە کەمکرایەوە بۆ 129 تریلیۆن، واتە دۆخی دارایی لە ئێراق جێگیر نییە، وەکوو قوباد تاڵەبانی گوتی مادام دۆخی دارایی لە ئێراق سەخت بێت، ئەوا دۆخی دارایی لە هەرێمیش سەختە.
کاتێ بۆ گفتوگۆکانی یاسای قەرز لە کۆتایی ساڵی 2020 لە بەغدا بووین، دۆخی هەرێمی کوردستان لە ئێراق زۆر خراپ بوو، بەردەوام هێرشیان دەکردە سەر ئێمە، کەشوهەوایەکی زۆر تەشەنوجی هەبوو، ئێمەش بە عینادیی خۆمان، یان پشوودرێژیی خۆمان توانیمان ئەو کەشوهەوایە بگۆڕین و لە ئازاری یەکدی تێبگەین، ئەمە قسەی کاک قوباد بوو بۆ پەڕڵەمانی کوردستان.
بەڵام لایەنە شیعەکان تەنیا لەسەر بودجەی ساڵی 2021 هەندێک تێڕوانینیان گۆڕاوە، ترسی تووندی ئەو لایەنانەی دەسەڵاتیان هەیە لە بەغدا بەرانبەر هەرێمی کوردستان نەڕەویوەتەوە. قوباد تاڵەبانی باسی ئەو مەترسییەی کرد کە لە ئاییندە هەیە ماددەی 140 ماوە کە تووندن لەسەری، یاسای نەوت و غاز هەیە، خۆمان هەر ئێستا بۆی ئامادە دەکەین و چاوەڕێ دەکەین لەو یاسایەدا تێڕوانینیان لەسەر هەرێم تووند بن.
$خاڵە باشەکانی بودجە بۆ هەرێم$
یەکەم: یەکەمجار لایەنی ئێراقی داوای 100%ی مەلەفی نەوتی هەرێمی کوردستانیان دەکرد و دەیانوت دەبێت ئەو مەلەفە لەدەست هەرێمدا نەمێنێت، چۆن بەسرە 100% ڕادەست دەکات، دەبێت ئێوەش وا بکەن، بەڵام نەچوینە ژێر ئەو داوایە و لە داهاتی ناوخۆش تەنیا 50%ی پێدەدەین.
دووەم: بابەتی خەرجیی فیعلی هەبوو، بەغدا دەیوت چەند داهاتتان هەیە ئەوەندە دەنێرین. ئەوەشمان قبووڵ نەکرد و بە ژمارە، مافی هەرێم چەسپێندرا.
سێیەم: مووچەی هێزی پێشمەرگە چیدیکە بەشێک نییە لەنێو مووچەی سیستەمی بەرگریی ئێراق وەکوو پێشتر دەیاننووسی و نەدەهات، ئێستا ئەوە چارەسەرکرا و لەنێو پشکی مووچەی مووچەخۆران دەینێرن.
ئەگەر یاسای بودجە وەکوو خۆی جێبەجێکرا ئەوا داهاتی هەرێمی کوردستان بەم شێوەیە دەبێت:
11 تریلیۆن و 432 ملیار دینار پشکی هەرێمی کوردستانە بۆ ساڵی 2021 کە ئەویش:
6 تریلیۆن و 260 ملیار دیناری بۆ مووچەیە
1 تریلیۆن و 901 ملیار دیناری کۆمەڵایەتی (رعایة الاجتماعیة)
3 تریلیۆن و 271 ملیار دیناری بۆ بودجەی پڕۆژەکانە
دەربارەی مووچەی مووچەخۆران لە هەرێمی کوردستان، زیاتر لە ملیۆنێک و 270 هەزار کەس مووچە وەردەگرن، ئێراق تەنیا حیسابی 682 هەزار مووچەخۆری کردووە، واتە دەبێت حکومەتی هەرێم مووچەی 600 هەزار کەسی دیکە دابین بکات.
بۆیە لە قسەی ئاوات شێخ جەناب و سەرۆکی دیوانی ئەنجوومەنی وەزیران ئومێد سەباح لە کۆبوونەوەکە تێگەیشتن لێبڕینی مووچە لە هەرێمی کوردستان بەردەوام دەبێت.
پرسیار لە شاندی حکومەت کرا، ئایا هەرێمی کوردستان پابەندی جێبەجێکردنی بودجەی ئێراق دەبێت، ئەوەی لەسەر هەرێمی کوردستان لە بابەتی نەوت و داهاتی ناوخۆ ڕادەست دەکات؟
قوباد تاڵەبانی لەوەدا بە ڕاشکاوانە گوتی سێ جار لەسەریەک بە ئێراقمان گوت، نەوتتان دەوێت یان ئەقیامی نەوت؟ گوتیان ئەقیامی نەوت، نەوتتان دەوێت یان ئەقیامی نەوت؟ گوتیان ئەقیام، جاری سێیەمیش گوتم، برا ئێوە نەوتتان دەوێت یان ئەقیامی نەوت؟ گوتییان ئەقیامی نەوتمان دەوێت. بەڕێز سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستانیش لە دوا کۆبوونەوەی ئەنجوومەنی وەزیران گوتی ئێمە پابەندین لە جێبەجێکردنی یاسای بودجە وەکوو خۆی. بۆیە ئێمە ئامادەبووین، ئامادەین، ئامادەش دەبین.
$چی وایکرد کورد ئەم جارە یەکدەنگ بن؟$
جێگری سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان پێیوابوو، پەسندکردنی یاسای بودجە، کۆتایی ڕێگە نەبوو، بەڵکوو سەرەتای ڕێگەیە و شاندی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەگەڕێتەوە بەغدا و لەوبارەیەشەوە حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەمڕۆ (دووشەممە #12-04-2021#) نامەی بۆ حکومەتی ئێراق ناردووە کە ئامادەین بۆ جێبەجێکردنی یاسای بودجەی 2021، داواش کراوە شایستە داراییەکانی مانگی (1، 2 و 3) ی ئەمساڵ بنێرن.
کورد لە بەغدا یەکدەنگ بوون، شیعە یەکدەنگ نەبوون، تاڵەبانی لەو کۆبوونەوەیە گوتی، نییەت پاکیی ئێمە بە بەغدا گەیشت و ئەمەش وایکرد هەڵوێستیان بگۆڕدرێت و بە بەغدامان گوتی ناڕۆین تاوەکوو بگەین بە ڕێککەوتن، هەرچەندە ترسێک هەیە لە بەغدا کە ئەم یاسایە جێبەجێ نەکرێت، بۆیە سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان گوتی (پارەیان دەوێت، پارە دەدەین، مەقاسە دەکەن، ئامادەین، ڕێگەی سێیەم دەبینن، هەر ئامادەین. ڕاستە ئەگەر نرخی نەوت بەرز بوو، ڕەنگە هەرێمی کوردستان هەندێک زەرەر بکات، بەڵام لە دابەزینی نرخی نەوت ڕەنگە لە قازانجی هەرێمدا بیت.
قوباد تاڵەبانی لە درێژەی قسەکانیدا بۆ پەڕڵەمانی کوردستان گوتی پەسندکردنی یاسای بودجە و زامنکردنی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان لەو بودجەیەدا ئازایەتیی من نەبوو، ئازایەتیی شاندەکەش نەبوو، نا. بەڵکوو درزمان نەهێشت لەنێوان لایەنە کوردستانییەکان کە لایەنەکانی ئێراق یاری لەسەر ئێمە بکەن و پەیامەکەش گەیشت بە بەغدا کە یەکدەنگین و هەموومان پێکەوە دەمانوت کاکە نەسی حکومەت و پێکەوە یەک قەوانەمان لێدەدا. بۆمانیش دەرکەوت ئەگەر یەکگرتووبین هێز نییە لێمان تێکبدات، بەس کورد خۆی نەبێت و لەوەشدا خەبیرین بۆ تێکدانی خۆمان.
$دۆخی دارایی هەرێم$
حکومەتی هەرێمی کوردستان کاری کردووە لەسەر ئامادەکردنی بودجەی هەرێم بۆ 2021، تەنیا لەسەر یەک وەزارەت ماون کە حیساباتەکانی خۆی بخاتە نێو پڕۆژە یاسای بودجە و ڕەوانەی پەڕڵەمانی کوردستانی بکەن. لەوبارەیەوە قوباد تاڵەبانی دەیگوت، بە ڕای من ناڕەزایی زۆر لەسەر بودجەی هەرێمی کوردستان لەنێوان لایەنەکان و حیزبەکان درووستدەبێت، داوایان لێدەکەین بە سەبر و ژیر و هێمنیی خۆیان ئەو دۆخەش دەرباز بکەن، وەکوو چۆن پێشتر بە سەبر و هێمنی مامەڵەیان کردووە. کاتێک ئەو دێڕەی کۆتایی گوت، بە پێکەنین و بزەیەکەوە دەیگوت، وەکوو ئەوەی کە حیزبەکانی هەرێم تووندن بەرانبەر یەکدی.
سێ ئامانجی سەرەکیی بودجەی 2021ی هەرێمیش ئاشکراکرا کە حکومەت گرنگی بەو سێ کەرتە دەدات، ئەوانیش (کشتوکاڵی، پیشەسازی و گەشتوگوزار) بوون، لەوبارەیەوە شاندی حکومەت گوتی، کەرتی کشتوکاڵ هەندێک پێشخستنی بەخۆوە بینیوە، ئەویش پێشتر 1%ی گرنگی بەو کەرتە دراوە، ئێستا بەرزبووەتەوە بۆ 8%.
سەبارەت بە شەفافییەت، جێگری سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان باسی لەوە کرد ڕاستە لەڕووی شەفافییەتەوە ئێمە شامی شەریف نین، بەڵام کاری بۆ دەکەین پڕۆسەی نەوت شەفاف بکەین، ئێستا ڕاپۆرتی دیلۆت هەیە لەسەر پڕۆسەی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان، کە جێگەی گرنگیپێدانێکی زۆری بەغدا بوو، سەرۆکوەزیرانی ئێراق، وەزارەتی نەوت و لایەنەکان زۆر بە بایەخەوە لەو ڕاپۆرتانەی دیلۆتیان ڕوانیوە، هیوادارین جێگەی ئیعتیمادی ئێوەش بێت.
75%ی وێستگەکانی کارەبای هەرێمی کوردستان بە گازی سرووشتیی خۆمان بەرهەم دێت، دەربارەی ئەوەی ئایا داهاتی گازی سرووشتی گەیشتووەتە ئەوەی پشتی پێ ببەستین؟ قوباد تاڵەبانی ڕوونیکردەوە کە هێشتا زۆری ماوە گازی سرووشتیی هەرێمی کوردستان بفرۆشرێتە دەرەوە، ئەگەر گازی زیادەش هەبوو، ئێراق ئامادەیە بیکڕێت، ئەویش بە ڕەزامەندیی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەبێت. [1]

لەبارەی دانیشتنەکەی ئەمڕۆی پەڕلەمانی کوردستان و خوێندنەوەی پرۆژەی یاسای هەموار کردنەوەی سەرۆکایەتی هەرێم، بۆ هەموو لایەکی ڕایدەگەیەنین، کە ئێمە پێمانوایە مامەڵە کردن لەگەڵ پرسی سەرۆکایەتی هەرێم، دەبوایە لە چوارچێوەی سازانی نیشتیمانی بێت و لەم دۆخەدا هەر هەنگاوێکی تاکڕەوانە، دوور لە کۆدەنگی نیشتیمانی خزمەتی هیچ لایەنێک ناکات، چونکە ئەم یاسایە ڕەهەندێکی دەستووری هەیە و هەموار کردنی ئەم یاسایە، بە زۆرینە و کەمینە نابێت.
هەروەها ڕایدەگەیەنین، کە ئەو لایەنە سیاسیانەی دیکەی پەرلەمانی کوردستان، ئەوەندە خۆسەپێن مامەڵەیان کردووە، بۆیە دووبارە جەخت لەسەر ئەوە دەکەینەوە، کە ئەم یاسایە ڕەهەندێکی نیشتیمانی هەیە و هەوڵی هەموارکردنەوەیشی لە کاتێکدایە، کە لیژنەی دەستووری کاروبارەکانیان بە باشی دەڕۆن، پێشکەش کردنی پرۆژەیەی لەم چەشنە، کە ئەرکی سەرەکی لیژنە دەستوورییەکەیە، بێبەهاکردنی ئەو لیژنەیەیە.
بۆیە بۆ ڕای گشتی چەند خاڵێک دەخەینەڕوو:
یەکەم: دانیشتنەکەی ئەمڕۆ پێچەوانەی پەیڕەوی ناخۆی پەرلەمان بوو، چونکە بە گوێرەی ماددەی (54-یەکەم-4) دەبوایە پاش ئەوەی سەرۆکایەتی کردنەوەی دانیشتنەکە ڕادەگەیەنێت، ناوی ئەندامە ئامادەنەبووەکان بخوێنرێتەوە و ئینجا ناوی ئەوانەی کە بەبێ پاساو ئامادەنەبوون، دواتر پوختەیەک لە کۆنووسی دانیشتنی پێشوو بخوێنرێتەوە و دوای ئەوە بچنە سەر بەنامەی کار، بەڵام لە دانیشتنەکەی ئەمڕۆ، سەرۆکایەتی پەرلەمان خەرقی ئەو ماددەیەی پەیڕەوی ناوخۆی کرد و بەر لەو ڕێکارانە دەستیان بەر بەرنامەی کار کرد.
دووەم: ئەوەی جێگەی نیگەرانیمانە بەرێز سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان بێلایەنی خۆی لە دەست داو نەیتوانی لە ئاستی گەورەیی دامەزراوەی پەرلەمان مامەڵە لەگەڵ بابەتەکە بکات و کەوتە ژێر کاریگەری ئەو ململانێ حزبیەی لە پەرلەمان نەخشەی بۆ دانراوە.
سێهەم: ئەوەی ئەمڕۆ ڕوویدا سەرەتایەکە بۆ تێکچوونی ئەو تەوافوقە سیاسییەی کە حکومەت و پەڕلەمانی لەسەر پێکهاتووە و بەسەرەتایەکی باشی نا‌زانین و بەرپرسیارەتییەکەیشی دەخەینە ئەستۆی ئەو لایەنانەی کە هۆکاری ئەم دۆخە‌ن.
چوارەم: بە هەموو لایەکی ڕادەگەیەنین کە ئەو بابەتە سازان و تەوافوقی دەوێت و تاکە ڕێگای مامەڵە لەگەڵ بابەتێکی گرنگی ئەوها سازانی نیشتمانی و دوور لە موزایەداتی حیزبی.
پێنجەم: ئێمە ڕۆڵی هەموو ئەو لایەنانە بەرز دەنرخێنین، کە بڕوایان بە سازانی نیشتیمانی هەیە و ئامادە نەبوون بەشداری لەو جۆرە دانیشتنە بکەن.
شەشەم: هەر لێرەیشەوە خەڵکی کوردستان و جەماوەری پارتی دڵنیا دەکەینەوە کە بەبێ سازان هیچ کەس و لایەنێک ناتوانێت تاک لایەنە بڕیار لە سەر پرسێکی گرنگی وا بدات.
فراکسیۆنی پارتی دیموکراتی کوردستان لە پەڕلەمانی کوردستان
23-06-2015

نووسینی: ڕاوێژکاری یاسایی پەرلەمان: دانا دارا [1]

1- لە پێناو بەرقەراربونی یەکسانی لە دەستکەوتنی هەلی کاردا، داوای قەدەغەکردنی کاری دووەم لە سەرجەم فەرمانبەرانی حکومەت لە فەرمانگە نا حکومییەکاندا دەکەین.
2- بە خزمەت هەژمارکردنی ساڵانی کارکردنی ئەو کەسانەی لە کەرتی تایبەت کاردەکەن و لێبڕینی لە 7٪ی مووچەکانیان بۆ کاتی خانە نشین بوونیان، بەشێوەیەک هەمان ئیمتیازاتی خانەنشینانی کەرتی حکومیان هەبیت.
3- قەدەغەکردنی بە کرێدانی بڕوانامە لە سەرجەم دامودەزگا ناحکومییەکاندا.
4- کۆتاییهێنان و ڕاگرتنی دامەزراندن بە پاڵپشتی تەسکیەی حزبی و دانانی کەسی شیاو بۆ شوێنی شیاو.
5- دامەزراندن و دابینکردنی هەلی کار بۆ دەرچوانی زانکۆ و پەیمانگاکان بە پێی ساڵی دەرچوون و کۆنمرە و پێویستی لە کەرتی حکومی و تایبەت بەبێ ڕەچاو کردنی مەرجی تەمەن و ئەزمونی کار.
6- بڕینەوەی دەرماڵە بۆ ئەو دامەزراوانەی لە کەرتی حکومی و ناحکومیدا هەلی کاریان بۆ نەڕەخساوە بە جۆرێک کە لە 150 هەزار کەمتر نەبێت تا ئەو کاتەی دەرفەتی کاریان بۆ دەڕەخسێتنرێت.
7- دوورخستنەوەی کەسانی بیانی بێ بڕوانانە و نا کارامە و پڕکردنەوەی شوێنەکانیان بە کەسانی خاوەن بڕوانامە و لێهات و لە بوارە جیا جیاکاندا.
8- بە مەبەستی ڕەخساندنی ڕەخساندنی هەلی کاری زیاتر دروستکردنی چەندین کارگەی بچوک و مام ناوەند لە شارۆچکە و شارەدێ و شارەکاندا داوادەکەین.
9- کەمکردنەوەی مووچەی خانەنشینی پلە باڵاکان لە بودجەی گشتیدا.
دواتر سۆران عومەر، ئەندامی پەرلەمانی هەرێمی کوردستان و ئەندامانی فراکسیۆنی نەوەی نوێ پێشوازییان لە دەرچووان کرد و ڕایانگەیاند، کە بە هەموو شێوەیەک پشتیوانیان لێدەکەن.[1]