#خانەقین# 1955 [1]

دواڕۆژ، سیروان حەسەن
لەماوەی پێنج ساڵی ڕابردوودا بەهۆی شەڕی #داعش#-ەوە، ئاوارەیەکی زۆری ناوچەکانی دیالە و ناحیەکانی #جەلەولا# و سەعدیە ڕوویان لە #خانەقین# کرد، بەڵام تا ئێستا ژمارەیەکی کەمیان لێ گەڕاونەتەوە زێدی خۆیان، سەرۆکی ئەنجومەنی شارەوانی خانەقین-یش دەڵێت: ڕەوشی ئەمنی خانەقین و هەلی کار بووەتە هۆکاری مانەوەی ئه و ئاوارانە.
سەمیر محەمەد نور، سەرۆکی ئەنجومەنی شارەوانی خانەقین بە دواڕۆژی ڕاگەیاند: بەهۆی ئارامی و ئاسایشی خانەقین بە تایبەتی لە پێش ڕووداوەکانی 16 ئۆکتۆبەر، هەروەها هەبوونی هەلی کار و خزمەتگوزاری باشتر بە بەراورد بەناوچەکانی خۆیان، ئاوارەکانی خانەقین ناگەڕێنەوە و لە ناوچەکەدا ماونەتەوە.
وتیشی :بەشێکیان بەهۆی ئەوەی هێشتا ناوچەکانیان لە ژێردەستی #حەشدی شەعبی#-دایە، کوردەکانیش لەبەر ئەوەی لە جەلەولا و سەعدیە ئاسایش و هێزە کوردییەکان نەماون پێیان باش نییە بگەRێنەوە. هاوکات هەندێکیشان لەبەر ڕووخانی خانوو و سووتان و تەقاندنەوەی ماڵەکانیان ناتوانن بڕۆنەوە.
سەرۆکی ئەنجومەنی شارەوانی خانەقین ئەوەشی خستەڕوو: ئاوارەکان لە کورد و عەرەبی سوونە و شیعە پێکهاتوون، جگە لە دوو کامپی تایبەت بە خۆیان هاوکات بە سەر گەڕەکانی خانەقین و گوندەکانیدا دابەشبوون. بە پێ ئامارەکانی فەرمانگەی کۆچ و کۆچبەرانی خانەقین-یش لەماوەی شەڕی داعش-دا لە ساڵی 2014 و ساڵانی دواتر زیاتر لە 10 هەزار خێزان لە جەلەولا و سەعدیە و ناوچەکانی دیکەی دیالەوە ئاوارەی خانەقین بوون.
ئاماژەی بەوەشکرد: تاوەکو ئێستا نزیکەی 20% ئه و ئاوارانە گەڕاونەتەوە و ئەوانەی تر لە ناوچەکەدا ماونەتەوە.
پێداچوونەوە: ئاهەنگ حسێن[1]
#07-12-2018#

#خانەقین#

#ئەدهەم بارزانی#: بەناوی خوای گەورە و میهرەبان
هاووڵاتییانی کورد هاووڵاتییانی ستەم دیدەی ناوچە جێناکۆکەکان

ئەمڕۆ ڕێکەوتی #16-12-2023# دەنگدانی تایبەت بۆ هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکانی ئێراق دەستی پێ کرد، کە پڕۆسەیەکی گرنگ و هەستیارە لە بەردەم دۆزی ڕەوای میللەتەکەمان بە گشتی و هاووڵاتییانمان لە ناوچە جێناکۆکەکان بەتایبەتیی.
من ڕووم بەتایبەت لە ئێوەی کوردانی ستەم دیدەی #نەینەوا# و #کەرکووک#ی دڵمان و #خانەقین#ی سەربەرز و کوردپەروەرە، کە ساڵانێکی زۆر خۆتان و باوباپیرانتان قوربانی دەستی ستەمی ڕژێمە سەرکوتکارەکانی ئێراقن، ئێستا هەلێکی زێڕین لە بەردەمتانە تاوەکوو بتوانن بە پڕکردنی سندوقەکان بەدەنگی کورد، جارێکیتر دەستی ستەم کوورت بکرێت و کوردستانی بوونی ئەو ناوچانە بەدەنگی بەرزی ئێوەی خۆشەویست بسەلمێنن سەرمانبەرزبکەن.
لێرەشەوە داوا لە هەموو ئەو کەسانە دەکەم کە پەیامەکەی بەندەیان پێدەگا، دەنگبدەن بە کاندیدەکانی هێژا کاک #بافڵ تاڵەبانی# چونکە ئەو سەرکردەیەیە کە بتوانێت بەرگری لە مافەکانتان بکات. [1]

براتان
ئەدهەم عوسمان شێخ ئەحمەد بارزانی
16-12-2023

بە توندی ئەو هێرشە تیرۆرستییە خوکوژییە ڕسوا و شەرمەزار دەکەین کە ئێوارەی ئەمڕۆ کرایە سەر هاوڵاتیانی کوردستان کاتێک لە بەردەم بارەگای مەڵبەندی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان لە شاری خانەقین، بە بۆنەی دەرکەوتنی ڤیدیۆی جەنابی مام جەلال سەرۆک کۆماری عیراقی فیدرالەوە، ئاهەنگیان دەگێڕا و خۆشحاڵیی خۆیان دەردەبڕی، کە بەداخەوە بووە هۆی شەهید و برینداربوونی چەندین هاووڵاتی.‌
تیرۆریستان دەیانەوێ بەم هێرشە دڕندانە ورەی خەڵکی کوردستان بڕووخێنن و لە گەرمیی دەنگدان و هەڵبژاردن و کەشوهەوای ئازادی و دیموکراسی ساردیان بکەنەوە، بەڵام گەلی کوردستان هەرگیز بەم کارە ترسنۆکانه نالەرزێ و ورەی ناڕووخێ، بەڵکو وەک هەمیشە سوورتر‌ دەبێ لەسەر هەنگاونان بەرەو ئازادی و هەرگیز بۆ دواوە ناگەڕێتەوە.

لەم بۆنە خەمناکەدا ئەوپەڕی هاوخەمی و پرسە و سەرەخۆشی ئاراستەی خانەوادەی شەهیدان و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان دەکەین و هیوای چاکبوونەوە بۆ برینداران دەخوازین. حکوومەتی هەرێمی کوردستانیش ئامادەیە هەر چییەک پێویست بێت پێشکەش بە قوربانیان بکات.

ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان

28ی نیسانی 2014

ماوەی چەند ساڵێکە ڕووبەرێکی بەرفراوان لە #باخەکانی خانەقین# دەستوێندرێن و دواتر بەشێویەکی نایاسایی دەکرێنە‌ شوێنی نیشتەجێ بوون و بینای بازرگانی، سەرۆکی ئەنجومەنی شارەوانی خانەقین-یش دەڵێت: ئەو کارە گۆڕینی ڕەگەزی زەوییە و نایاساییە.
بەپێی تۆمارێک، کە دەست ڕۆژنیوز کەوتووە، لە شارۆچکەی خانەقین-ی سەر بە پارێزگای دیاله لەماوەی حەوت ساڵی ڕابردوودا نزیکەی 165 حاڵەتی باخ سوتاندن تۆمارکراوە و بەشێکی زۆر له و باخە کراونەتە بینای نیشتەجێ بوون و بازرگانی و تاکو ئێستاش ئه و کارە بەردەوامە.
لەوبارەیەوە، سەمیر محەمەد، سەرۆکی ئەنجومەنی شارەوانی خانەقین بە ڕۆژنیوزی وت: بڕینی ئاوی ڕووباری ئەڵوەن لەلایەن ئێرانەوە لە ساڵی 2005 کاریگەریی زۆری هەبوو لەسەر وشک بوونی باخەکان، ئەمە جگەلەوەی باخەکانی خانەقین زۆربەیان بە میرات ماونەتەوە و خاوەنەکانیان لە دەرەوەی خانەقنین-ن، بۆیە گرنگی بە باخەکانیان نادەن.
سەمیر محەمەد، وتیشی: بەپێی بڕیاری ژمارە 343-ی ساڵی 2011ی سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق، نابێت بە هیچ شێوەیەک لە سنوری شارەوانییەکان-دا ڕەگەزی زەوی کشتوکاڵی بگۆڕدرێت و بینای لەسەر دروستبکرێت، هەروەها بەپێی بڕیاری بەڕێوبەرایەتی گشتی تۆمارکردنی خانووبەرە-ش بەهیچ شێوەیەک نابێت زەوی کشتوکاڵیی بگۆڕدرێت بۆ شوێنی نیشتەجێبوون و هەر باخێک ئەگەر بکرێت بە بینا، دەبێت شارەوانی بیکات و قەرەبووی خاوەن زەوییەکە بکاتەوە.
سەبارەت بە لێپێچینەوە لەگەڵ سەرپێچیکاران، سەرۆکی ئەنجومەنی شارەوانی خانەقین، وتی: بەشێک له و کەسانەی کە سەرپێچیان کردووە دۆسییەکانیان ڕەوانەەی دادگا کراوە، بەڵام بەشێکی زۆریان ماوه.
رۆژنیوز
24-06-2017

#ڕووداو# - #خانەقین#
خانەقین بە شاری نێو باخان دەناسرێ، چونکە زیاتر لە 200 باخی هەیە، کە بەرهەمی سەرەکییان خورمایە و لە مانگی ئابەوە پێدەگات.
جاران بەرهەمی خورمای خانەقین سەبەتەی دراوسێکانیشی پڕدەکرد، کەچی ئێستا بەشی نێوخۆیشی ناکات، چونکە حکومەت پشتگوێی خستووە و بەرهەمی هاوردەش تەنگی پێهەڵچنیوە.

ماوەیەکە دەستەو تاقمی چەکدار بەناوی #داعش#ەوە، شەوانە هێرش دەکەنە سەر ماڵی هاووڵاتیانی کورد لەخانەقی و ژمارەیەک هاووڵاتیان شەهید کردووە؛ ماڵ و باخ و خەلەی خەڵکیان سوتاندووە و بە بەردەوامی هەڕەشەی کوشتن لە دانیشتوانی ناوچەکە دەکەن و مەبەستییان پاکتاوی نەژادی و داگیرکاری یە، لەرێی ئەنجامدانی تاوانی کوشتن و بڕین و سوتاندن و تۆقاندنەوە... بۆیە :
1. داوا لە فراکسیۆنە کوردستانیەکانی پەرلەمانی عێراق دەکەین بە زووترین کات داوا لە حکومەت بکەن بەدەنگ داواکەمانەوە بێت و، لەهەمانکاتدا پێویستە وەفدێکی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بە پەلە سەردانی ناوچەکە بکات.
2. پێکهێنانی هێزێکی هاوبەش لە پێشمەرگە و سوپای عێراق بۆ پاراستنی دێهاتەکانی دەوروبەری #خانەقین#.
3. چارەسەرکردنی کێشەی گرێبەستی زەوی جوتیاران لەخانەقین.
4. پێویستە حکومەتی هەرێم و پەرلەمانی کوردستان و سەرجەم لایەنە سیاسیەکان بە زوترین کات سەردانی ناوچەکە بکەن و لەگەڵ ئیدارەی #گەرمیان# و خانەقین هەماهەنگی بکەن بۆ چارەسەرکردنی کێشە هەنوکەیەکانیان.
5. داوا دەکەین دەزگاکانی ڕاگەیاندن سەردانی ناوچەکە بکەن بایەخی تایبەتی بەکێشەکانی خانەقین بدەن.
6. داوا دەکەین پەرلەمانی کوردستان، حکومەتی هەرێم و هێزە سیاسیەکان، هەرچی توانای خۆیان هەیە بیخەنەگەڕ بۆ دانانی سنوورێک بۆ ئەو دەستەو تاقمە چەکدارانە، کە لەبۆشایی ئەمنی ناوچەکەدا بە ئارەزووی خۆیان تەراتێن دەکەن.
فازل کریم - مامۆستا جەعفەر نوسەرو سیاسی
پشکۆ نەجمەدین - نوسەرو سیاسی
بورهان محەمەد فەرەج ئەندامی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق
هەڤاڵ کوێستانی ئەندامی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق
پشتیوان ئەحمەد ئەندامی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق
عبدولعەزیز حسن ئەندامی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق
عەدنان عوسمان ئەندامی پێشووی پەرلەمانی کوردستان
#22-05-2019#

بابەت: وتار
نووسین : #ڕەئوف عوسمان مەعروف#
ڕێکەوت: #22-05-2005#
شوێن: پەرلەمانی ئێڕاق
یر خەرەوەی پەرلەمانتارێکی کورد لەسەر خانەقی
بە ناوی خوای بەخشندەو میهرەبان
بەڕێز سەرۆکی ئەنجومەنی نیشتمانی.. بەڕێزان ئەندامانی ئەنجومەنی نیشتمانی.. سڵاوی خواتان لێبێت.. شاری #خانەقین# ڕووبەرووی خراپترین جۆرەکانی ستەمی ئەتنیکی بۆتەوە. هەر لەساڵی 1975 وە تا کەوتنی دکتاتۆر، لەم شارەدا سەدان بگرە هەزاران خێزانی کوردی دەرپەڕێنراوەو ئاوارە کراوە بۆ ناوچەکانی تری عێراق، ئەمەش بەشێوەیەکی ڕێکخراو و بە قۆناغی بەرنامە ڕێژکراو، لە پێناو نەهێشتنی کورد لەم شارەو تەعریب کردنی بەیەکجارەکی.
هەرچی ئەو خێزانە کوردیانە کە ماونەتەوە ئەوە لە ڕووی نەتەوەییەوە گۆڕاون بۆ نەتەوەی عەرەب لەژێر فشاردا، ناوی دوکان و شوێن و خەڵک و شاخەکانیشی کراون بە عەرەبی.
هەرچی دۆخی شارەکەشە ئەوە مایەی بەزەییە، ڕژێمی گۆڕبەگۆڕ نەک تەنها بیناکردن و فراوانکردنی سنووری شارەکەی قەدەغەکردووە، بگرە چاککردنەوە و بیناکردنەوەشی قەدەغە کردووە.. برایان بەلاشتانەوە سەیر نەبێت هەتا ئەو کەسەی ویستبێتی دەرگاو پەنجەرە ژەنگاوییەکانی خانووەکەشی بۆیاخ بکات، ئەوا لەسەری پێویست بووە داوای ئیجازە لە دائیرەی ئەمن و ئیستیخبارات بکا
، بەڵام ئەمەش بێ پەروابووە.
هەروەها ڕژێم پاڵاوگەی نەوتی #ئەڵوەند# و هێڵی شەمەندەفەریشی وێرانکرد، ئامانجی یەکەم و کۆتایشی لاوازکردن و لەناوبردنی مەدەنیەت و دواجار نەهێشتنی بووە.
خانەقین لەسەردەمی سەفەویداو لە کۆتاییەکانی دەوڵەتی عوسمانیدا، شارێکی گەورەو ئاوەدان بووە و سیفەتی (لیوا) واتە پارێزگای هەبووە، بەپێی ئەم دیکۆمێنتەی کە مۆری خاقانی بەسەرەوەیە، لەساڵی 1926 گێڕدرایەوە بۆ عێراق بەپێی ڕێکەوتنێکی وڵاتانی ناوچەکە، بەڵام ڕژێمی پاشایەتی ئەوسا لە عێراق کردیە شارۆچکە، بە زۆری زۆرداری خستیە سەر پارێزگای دیالە، کە ئەو کاتە تازە دامەزرابوو.
لەئەنجامی ئەمەدا کێشەی ئەتنیکی و ئیداری قورس دەرکەوتن، لە و کاتەدا شۆڕشگێڕی کوردی بەناوبانگ (#شێخ محمودی حەفید#) داوای دامەزراندنی پارێزگای خانەقینی کرد لەژێر ناوی پارێزگای باجەلان، بەڵام دەسەڵاتی پاشایەتی پەنای بردە بەر هێزی بەریتانی دژی کورد، ئەم داوایەی ڕەت کردەوە. لەساڵی 1970 ش دا سەرکردەی کوردی بەناوبانگ (#مستەفا بارزانی#) کەزیاتر لە نیو سەدە ڕووبەڕووی ستەمەکانی ڕژێمەکانی عێراق بووە، ئەمیش داوای دامەزراندنی پارێزگای باجەلانی کرد، جارێکی تریش ئەم داوایە ڕەتکرایەوە، چەندین کێشەی ئیداری و ئەتنیکی و نەتەوەیی قوڵ هەن کە ئەم شارە بەزۆر لکێنراوە بە پارێزگای دیالەوە بەدەستیانەوە دەناڵێنێ.
ئەوەی من لە ئەنجوومەنی نیشتمانی بەڕێزی داوادەکەم کە بۆوەتە پەناگەی بەهێزمان بریتییە لە :
1-شاری خانەقین بکرێتە پارێزگای باجەلان و #مەندەلی# و #جەلەولا#و چەند ناوچەیەکی تریشی بخرێتە سەر، لە پێناو ڕزگار بوون لە کێشە ئەتنیکی و نەتەوەیی و ئیدارییەکان.
2-دیاری کردنی بڕە پارەی پێویست بۆ بیناکردنی خانوو باخ و قوتابخانەو پەیمانگاو زانکۆ و دامەزراوە ئیدارییەکانی تر.
3-قەرەبووکردنەوەی خێزانە ڕاگوێز ڕاوەکان کە خاوەنماڵیان بەزۆر لێ زەوت کراوە.
4-گێڕانەوەی خێزانە دەرکراوەکان و ڕاستکردنەوەی باری نەتەوەیی بەیاسای تازە.
5-کردنەوەی پاڵاوگەی ئەڵوەند سەر لەنوێ، بۆ بوژاندنەوەی ئابووری شارەکە.
6-چاککردن و کردنەوەی هێڵی شەمەندەفەر سەر لە نوێ.
لە کۆتاییدا دەمەوێ ئاماژە بەوە بکەم کەشاری خانەقین ڕۆماننوس.و ئەدیبی گەورە (عەبدولمەجید لەگفی) و نووسەری بەناوبانگ (دکتور سەفا ئەلخلوس) و شاعر و ڕەخنەگر (حسین مردان) و هونەرمەندی داهێنەر (#خوداداد عەلی#) پێشکەش بە عێراق کردووە.
لەگەڵ ڕێزو سوپاسی زۆرم بۆ گوێگرتنتان.
رەوف عوسمان
ئەندامی ئەنجومەنی نیشتمانی
22\5\2005
سەعات 11:30 لەناو هۆڵی پەرلەماندا خوێندراوەتەوە
[1]

ناونیشانی بابەت: بەعەرەبکردنی خانەقین و هەڕەشەیەکی نەبڕاوە
ئامادەکردن: #بارام سوبحی#

لە سنووری شارۆچکەی خانەقین (238) گوند ڕاگوێزراوە، ژمارەی دانیشتووانی ئەو گوندانە (53479) کەسە. هەروەها (38439) دۆنم زەوی لە خانەقین بەعەرەبکردن کراوە. نووسەرێک دەڵێت: ئەگەر حکومەتی هەرێمی کوردستان چارەسەری بەپەلە بۆ ئەم ناوچەیە نەدۆزێتەوە، پەلە نەکرێت لە جێبەجێکردنی قۆناغەکانی ماددەی (140) دەستوور، ئەوا ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ڕێژەی کوردی ئەو ناوچەیە کەمتر دەبێتەوە و مۆرکی کوردێتی ناوچەکە بەرەو نەمان دەچێت و دەبێتە ناوچەیەکی ناکوردستانی وەکوو شاری موسڵ.
پەڕتووکی (دەربارەی ڕاگواستن و بەعەرەبکردن لە ناوچەی خانەقین) ، لە نووسینی (رەحیم حەمید عەبدولکەریم) ، کۆمەڵەی ڕووناکبیری و کۆمەڵایەتی کەرکووک لە ساڵی (2014) لەدوو توێی (170) لاپەڕەدا چاپ و بڵاوی کردۆتەوە. پەڕتووکەکە لە چوار بەش پێکهاتووە. بەشی یەکەم کوورتەیەک دەربارەی مێژوی ڕاگواستن و بەعەرەبکردن لە کوردستان، بەشی دوەم ڕاگواستن و بەعەرەبکردن لە ناوچەی خانەقین، بەشی سێیەم: ڕاگواستن و بەعەرەبکردن لە شارەدێکانی جەلەولا و سەعدییە، بەشی چوارەم ڕاسپاردە و پێشنیارەکان.
لەبارەی ئامانج لە نووسینی ئەم لێکۆڵینەوەیە، نووسەر دەڵێت: ئەوەی زۆرتر مەبەستم بووە لەم لێکۆڵینەوەیەدا بیخەمەڕوو، ئەوەیە بە بەڵگە و دیکۆمێنتەوە بەعەرەبکردن و ڕاگواستن لەم سنوورە بسەلمێنم، چونکە هێشتا چارەنووسی ئەم ناوچەیە یەکلایی نەبۆتەوە و هێشتا سەر بە حکومەتی ئێراقە.
=KTML_Bold=مێژوی بەعەرەبکردن‌ و ڕاگواستن:=KTML_End=
لەبارەی مێژوی ڕاگواستن و بەعەرەبکردن، نووسەر دەڵێت: پڕۆسەی ڕاگواستن و بەعەرەبکردن هەر لە سەرەتای درووستبوونی دەوڵەتی ئێراقەوە تاوەکوو ئەمڕۆ بوونی هەیە، بەڵام بە شێوەی جۆراوجۆر. بە جۆرێک بەگوێرەی ڕاپۆرتە فەرمییەکانی حکومەتی ئێراق تەنیا لە ماوەی دوو مانگی هاوینی (1978) دا (28) هەزار خێزان (نزیکەی 200 هەزار کەس) لە ناوچە سنوورییەکانەوە ڕاگوێزران. تاوەکووساڵی (1979) ژمارەی ڕاگوێزراوان لە هەرێمی کوردستان گەیشتۆتە (700) هەزار کەس، ئەو ڕاگواستن و پەلاماردانەش (1222) گوندی لە پارێزگاکانی دیالە و سلێمانی و هەولێرو کەرکووک‌ و دهۆک‌ و موسڵ گرتەوە. لە ماوەی ساڵانی (1987 و 1988) دا پێنج هەزار گوند ڕاگوێزران.
=KTML_Bold=راگواستن و بەعەرەبکردن لە خانەقین:=KTML_End=
ناوچەی خانەقین هەر لە دێرزەمانەوە زێدی هۆزە کوردییەکان بووە، زۆر بەدەگمەن و بەشێوەیەکی تاک و تەرا خێزانی عەرەب وەکوو ڕەوەند بەدوای لەوەڕدا دەهاتنە ناوچەکە. لە ساڵی (1869) مەدحەت پاشای والی بەغدا خانەقینی کردە قەزاو خستییە سەر ویلایەتی بەغدا. بەهۆی هەڵکەوتەی جوگرافی و بوونی نەوت تیایدا، حکومەتە یەک لەدوای یەکەکانی ئێراق دەستیانکردووە بە بەعەرەبکردن و گۆڕینی دیمۆگرافیاو دابڕینی ناوچەکە و دانیشتووانی لە کوردستان. بە نموونە بە فەرمانی مەلیک فەیسەڵی یەکەم چەندین خێزانی عەرەب هێنراونەتە چەندین گوندی ناوچەی (قوڵە) لە دەوروبەری خانەقین.
لەدوای ڕوخانی پاشایەتی و درووستبوونی کۆماری ئێراق، لە کۆتایی ساڵی (1958) دا بەگوێرەی یاسای ژمارە سی، دەیان هەزار دۆنم زەوی موڵکی هاووڵاتییانی ناوچەکە دەستی بەسەرداگیرا، چەندین جوتیاری عەرەب لە گوندەکانی ناوچەی قوڵە و گوندەکانی شێربەگ و نووری ئەفەندی زەویان پێدرا.
لە ماوەی ساڵانی (1973 و 1974) دا حکومەتی ئێراق دانیشتووانی گوندەکانی (قامیشەلان، سەیدبەرزو، ئەحمەدخان، کوێخا حەبیب، نامدار، عەلی مورادبەگ، یوسف بەگ، دەربنجف، تۆڵەفرۆش) ڕاگواست کە کۆی دانیشتووانی هەموویان نزیکەی هەزار خێزان دەبوون.
لە چوارچێوەی بە فەرمیکردن و ڕووپۆشکردنی یاسایی پڕۆسەکانی ڕاگواستن‌ و بەعەرەبکردن، حکومەتی ئێراق لە ماوەی ساڵانی (1980 – 2003) دەیان یاساو بڕیارو ڕێنمایی دەرکرد، بەگوێرەی ئەو بڕیارانە هەموو موڵک و زەوی و عەقاری کوردانی ناوچەکە دەستی بەسەرداگیرا و کران بە موڵکی دەوڵەت، لە تۆمارە فەرمییەکاندا وەکوو گرێبەست کراوە بە ناوی هەزاران عەرەبی هاوردەی (31) عەشیرەتی عەرەبی ناوەڕاست و خواروی ئێراق. بەنموونە لەلایەن (500) خێزانی هۆزی (کەرەوی) یەوە (24) گوند داگیرکرا، هەر خێزانێک سی دۆنم زەوی بەراوو چل دۆنمی زەوی پشتاویان بەناوەوە کرا. هەروەها بۆ (120) خێزانی عەشیرەتی (نەدا) هەر خێزانێک (15) دۆنم بەراوو نەوەد دۆنم پشتاویان پێدرا.
کۆی گشتی (1303) گرێبەست کراوە و کۆی ئەو زەوییە کشتوکاڵیانەی کە بۆ عەرەبی هاوردە گرێبەستیان لەسەر کراوە دەگاتە (38439) دۆنم کە (26075) دۆنمی بەراوە و دەکاتە (69.5%) ڕوبەرە گشتییەکە و (11734) دۆنمی پشتاو (دەیمە) و دەکاتە (30.5%) ڕوووبەرە گشتییەکە.
بەگوێرەی سەرژمێرییە فەرمییەکانی ئێراق لە پارێزگای دیالە لە ماوەی (1947 – 1997) ڕێژەی کورد (26%) دانیشتووان بۆ (11%) کەمیکردووە. لەناو حەوزەی شارۆچکەی خانەقین-یش لە (81%) بۆ (27%) کەمبۆتەوە.
=KTML_Bold=راگواستن‌ و بەعەرەبکردن لە شارەدێی قۆرەتوو=KTML_End=
قۆرەتوو یەکێکە لە شارەدێکانی شارۆچکەی خانەقین، ڕووبەرەکەی (927 کم2) یە، لە سەردەمی دەوڵەتی عوسمانیدا درووستکراوە. بەپێی سەرژمێری ساڵی (1972) ژمارەی دانیشتووانی کوردی (99.5%) بووە. سێ‌ ساڵ دواتر حکومەتی ئێراق هەموو گوندەکانی شارەدێکە کە حەفتا گوند بوون ڕاگواست، لە شوێنی ئەواندا هۆزی عەرەبی نیشتەجێکرد. بەگوێرەی سەرژمێری ساڵی (1977) ڕێژەی کورد بۆ (5.1%) دابەزی و ڕێژەی عەرەب بۆ (94.8%) بەرزبویەوە. لە ڕاپەڕینی (1991) قۆرەتوو ڕزگارکراو کەوتە ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمەوە و جوتیاران گەڕانەوە سەر ماڵ و زەوی خۆیان. بەڵام تا ئێستا چواردە گوندی چۆڵن.
لە ساڵی (1974) پێش پڕۆسەی ڕاگواستن و بەعەرەبکردن (4136) خێزان لەو حەفتا گوندەدا ژیاون، بەڵام لە سەرەتای ساڵی (2014) دا ژمارەی دانیشتووانی ئەو گوندانە نزیکەی (808) خێزان بوون.
=KTML_Bold=راگواستن و بەعەرەبکردن لە شارەدێی مەیدان=KTML_End=
مەیدان دەکەوێتە باکووری ڕۆژهەڵاتی خانەقینەوە، هاوسنوورە لەگەڵ وڵاتی ئێران. ڕوبەرەکەی (598 کم2) یە، لە سەرژمێری ساڵی (1957) دا (44) گوند بووە و لە سەرژمێری (1965) دا بووەتە (45) گوند. لە (1975) هەر چل و پێنج گوندەکەی بەرەو دەربەندیخان و زەڕایەن و هەڵەبجەی تازە ڕاگوێزراون. بە و هۆیەوە لە سەرژمێری (1977) دا ڕێژەی کورد بۆ (1%) کەم بۆتەوە و عەرەب بۆ (98.2%) بەرزبۆتەوە. لەدوای ڕاپەڕینەوە ناوچەکە بۆ خاوەنە ڕەسەنەکانی گەڕاوەتەوە. تا ئێستا حەوت گوندی چۆڵە. پێش پڕۆسەی ڕاگواستن و بەعەرەبکردنی (1974) لە سنووری شارەدێکە (2927) خێزان ژیاون. بەپێی ڕووماڵی مەیدانی نووسەر لە ساڵی (2014) تەنیا (1011) خێزان لە سنووری شارەدێکە دەژین.
=KTML_Bold=راگواستن‌ و بەعەرەبکردن لە شارەدێی جەلەولا=KTML_End=
جەلەولا لە (1958) کراوەتە شارەدێ. لە (1962) لە کەرکووک دابڕێنراوە و خراوەتە سەر شارۆچکەی خانەقین. لە (1963) پڕۆسەی بەعەرەبکردن بە ڕێکخراوی دەستی پێکردووە. لە (1965) دا ژمارەی دانیشتووانی (12599) کەس بووە، زۆرینەی کورد بوە و تەنیا سەد خێزانی عەرەب و تورکمانی تێدابووە. بەهۆی بەعەرەبکردنەوە لە (1970) ڕێژەی کورد بۆ (42%) دابەزیوە، عەرەب بووەتە چل سەدو تورکمانیش هەژدە لە سەد بووە. لە (1970) دەست بەسەر زەوی و زاری خاوەن موڵکەکانی ناوچەکەدا گیرا.
لە (1975) دا نزیکەی (1193) خێزانی کورد لە جەلەولا ڕاگوێزران. لە سەرژمێری (1977) دا ڕێژەی کورد بووە (19.8%) ، عەرەب (76.99%) و تورکمان (2.47%) . بەم شێوەیە زۆرینەی دانیشتووان بووە عەرەب. لەدوای ڕوخانی ڕژێمی بەعس لە ساڵی (2003) ، بەگوێرەی ئامارەکانی بەڕێوەبەرایەتی شارەدێکە، ژمارەی دانیشتووان گەیشتە (63602) کەس، کە (37887) عەرەب و (22328) کورد و (3387) تورکمان بوو.
لە (25/11/1975) هەموو خێزانە کوردەکان بەرەو ڕومادی و دەوروبەری ڕاگوێزران، لە شوێنی ئەوان عەرەبی هاوردەی هۆزەکانی (کەرەوی، لهێب، جبور) نیشتەجێکران و لە تۆمارە ڕەسمیەکاندا وەکوو گرێبەستی فەرمی بەناویانەوە تۆمارکراو تا ئێستا لە تۆمارەکانی پارێزگای دیالەدا بەناویانەوە ماوەتەوە.
ڕوبەری گشتی ئەو زەوییانەی کە بە گرێبەست دراوەتە عەرەبی هاوردە (5301) دۆنمە، لەو ژمارەیەش (4553) دۆنمی بەراوو (748) دۆنمی پشتاوە، واتە (85.8%) ئەو زەوییانە بەراو بوون، ئەوەش بەهای بەرزی ئابووری ئەو ناوچەیە دەسەلمێنێت. ڕێژەی (25%) گرێبەستەکان بەناوی ژنانەوە تۆمارکراوە. زۆربەی ئەو کەسانەی گرێبەستیان بۆ کراوە باوک‌ و کوڕ و کوڕەزای یەکترن.
لەدوای ڕوخانی ڕژێمی بەعس لە دەی نیسانی (2003) ، هەموو خێزانە ڕاگوێزراوەکان لە ڕومادییەوە گەڕانەوە بۆ کوردستان و گوندەکانی خۆیان، بەڵام بەهۆی دۆخی ئەمنی و کەمی خزمەتگوزارییەوە ژمارەیەکی کەمیان لە گوندەکان مانەوە و زۆرینەیان ڕویانکردە شارو شارۆچکەکانی کوردستان بەتایبەتی شارۆچکەی کەلار.
لەدوای ساڵی (2004) یشەوە بەهۆی تەقینەوە و تیرۆرکردنەوە زیاتر لە (188) شەهیدیان داوە، زیاتر لە هەزار خێزانی کوردی جەلەولاش زێدی خۆیان بەجێهێشت، لەبەرانبەردا نزیکەی پێنج هەزار خێزانی عەرەب ڕویانکردە جەلاولاو ڕێگەیان بۆ خۆشکراو خانویان بەشێوەی تەجاوز درووستکردو زیاتر لە حەوت هەزار خانوی تەجاوز درووستکراوە. تەنیا لە گەڕەکی تەجنید زیاتر لە شەش هەزار خێزانی عەشیرەتی (کروی) تێدایە و ئێستا ڕێژەی عەرەب زیاترە لە (85%) و کوردیش دەگاتە (10%) .
=KTML_Bold=راگواستن‌ و بەعەرەبکردن لە شارەدێی سەعدییە=KTML_End=
شارەدێی سەعدییە لە سەردەمی عوسمانیەکاندا ناوی (قزلڕبات) بووە. حکومەتی ئێراق وەکوو هێمایەک بۆ سەرکردەی دیاری ئیسلامی (سەعدی کوڕی وەقاس) ناوەکەی کردووەتە سەعدییە. لە سەردەمی عوسمانییەکاندا کراوەتە شارەدێ. لە ساڵی (1947) بەهۆی سیاسەتی بەعەرەبکردنەوە ڕێژەی عەرەب گەیشتە (50%) دانیشتووان. لە (1964 – 1974) حکومەتی ئێراق (334) خێزانی عەرەبی لە سەعدییە نیشتەجێکردو (53) گوندی ناوچەی (دەشتە) ی ڕاگواست. ئەم پڕۆسەی ڕاگواستنە تا (2003) بەردەوام بوو. لە (1990 – 2003) کۆی ڕوبەری ئەو زەوییانەی حکومەت بە گرێبەست بەخشی بە عەرەبەکان گەیشتۆتە (11691) دۆنم زەوی. لە (2003 – 2013) زیاتر لە (800) هاووڵاتی کورد بەهۆی تەقینەوە و تیرۆرکردنەوە شەهید کراون. هەروەها (1300) خێزان زێدی خۆیان بەجێهێشتوە.
=KTML_Bold=پوختە و چارەسەر:=KTML_End=
لە کۆتایی باسەکەیدا، نووسەر دەڵێت: بە ئامارێکی پوخت ژمارەی ئەو گوندانەی لە سنووری خانەقین ڕاگوێزراون دەگاتە (238) گوند، ژمارەی دانیشتووانەکەی گەیشتۆتە (53479) کەس… ئەگەر حکومەتی هەرێمی کوردستان چارەسەری بەپەلە بۆ ئەم ناوچەیە نەدۆزێتەوە، پەلە نەکرێت لە جێبەجێکردنی قۆناغەکانی ماددەی (140) دەستوور، ئەوا ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ڕێژەی کوردی ئەو ناوچەیە کەمتر دەبێتەوە و مۆرکی کوردێتی ناوچەکە بەرەو نەمان دەچێت و دەبێتە ناوچەیەکی ناکوردستانی وەکوو شاری موسڵ، کە ئەمڕۆ بەهیچ شێوەیەک باس لە کوردستانییەتی ناکرێت، بەتایبەتی هەردوو شارەدێی جەلاولاو سەعدییە. [1]